A

 

ADAM, pole górnicze, położone na południe od ►ul. Obroki; graniczyło z polami ►Rinaldo i ►Eva (od pólnocy), ►Cleophas (od wschodu), ►Caroline, ►Joseph, ►Jenny (od południa), Lora (od zachodu). W 1856 skonsolidowana z kopalnią Cleophas; właściciele: Loebel Freund, Karol Neumann, ►Karol Godula.
R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997; G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Kreacja i redakcja G. Grzegorek. Wstęp L. Jodliński. Katowice 2017.

AGNES (Agnieszka), szyb odwadniający ►kopalni „Kleofas”, głęb. 47,5 m, drążony w 1853, od 1854 z 2 pompami odwadniającymi, od 1856 z parową maszyną wyciągową o mocy 12 KM; nazwa odimienna.
G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Katowice 2017.

AKADEMIA PRZEDSZKOLAKA MAŁE KROCZKI, przy ul. ►Ondraszka 12, założona 30 września 2015 roku, dla dzieci w wieku od 2,5 do 6 lat z problemami autystycznymi; prywatna instytucja wychowania przedszkolnego.

AKCJA WF I PW W ZAŁĘŻU, struktura dzielnicowa polskiej organizacji wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego (drużyny harcerskie ►Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej, gniazd ►Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Załężu, ►Związku Powstańców Śląskich, ►Związku Legionistów; Akcja podlegała Miejskiemu (Wojewódzkiemu) Komitetowi WF i PW.
„Goniec Śląski” 1926, nr 214.

ALEXANDER, jeden z dwóch najstarszych szybów (obok szybu Johannes), na polu górniczym ►Victor, eksploatowany w latach 1839–1841.
G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Katowice 2017.

ALOIS ROKUS zob. ►Alojzy Rokus

ALOJZY ROKUS (inne nazwy: Alois Rokus, Constantin Rokus), firma zał. na początku XX w. przez Konstantego Rokusa przy ul. Wojciechowskiego 26 (ob. ►ul. Gliwicka), od l. 20. XX w. działała pod nazwą Alojzy Rokus. Była jednym z największych przedsiębiorstw budowlanych (Baugescheft) w Katowicach; w 1940 zatrudniała 184 robotników. Była właścicielem wielu kamienic w Załężu nabytych pod koniec l. 20. XX w. od ►Giesche SA. Została upaństwowiona 1 I 1947, zlikwidowana zaś w I 1948. Ważniejsze prace wykonane w Załężu: przebudowa kamienicy Franciszka Rokusa; remont ►kościoła p.w. św. Józefa w Załężu; przebudowa restauracji ►Marka (1941) oraz warsztatów i garaży Małgorzaty Rokus na mieszkania.
APK, zesp. Miasto Katowice, sygn. 400; AUM, zesp. 1, sygn. 2403, 2404, 2416, 2427; „Śląsko-Dąbrowski Dziennik Wojewódzki” 1947, nr 1, 1948, nr 2; „Polska Zachodnia” 1930, nr 258.

ALTE STRAßE zob. ►Kupca Jana ulica

ALTHOLZ, restauracja (serwująca śniadania, obiady, kolacje) mieszcząca się przy ul. Wojciechowskiego (ob. ►ul. Gliwicka) 70. Jej właścicielami byli: ►Jakub Nebel, w l. 1923–1931 Dawid Altholz (spadkobierca ►Bronisława Altholza). Od końca lat 20. XX w. swoją siedzibę miało tam kino ►Raj (Corso, Oaza, ►Gloria, ►Apollo), funkcjonowały też lokale miejscowych komórek ►Polskiej Partii Socjalistycznej i ►Związku Halerczyków.
APK, zesp. Wydział Powiatowy Katowice, sygn. 517, zesp. Urząd Wojewódzki Śląski, sygn. 825, zesp. Miasto Katowice, sygn. 400; AUM, zesp. 1, sygn. 2433; E. Berentt, Księga adresowa województwa śląskiego: rok 1926/1927, Katowice [1927]; „Polonia” 1926, nr 1; J. Lewandowski, Kino na pograniczu. Wędrówki po dziejach filmu na Górnym Śląsku, Katowice 1998; E. Buła, Bilet do kina. Katowickie przybytki X muzy 1945–1976, [w:] Nie tylko filmy, nie same kina.  Z dziejów X muzy na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim, red. A. Gwóźdź, Sosnowiec 1996; „Der Oberschlesische Wanderer” 1913, Nr. 132; https://fidkar. bs. katowice.pl /Content/141990/iv4409-1924-145-0001.pdf.

AM DAMM, zob. ul. Jakuba ►Grządziela.

AMALIE (Amalia), szyb kopalni ►„Charlotte”, potem kopalni ►„Victor”, głęb. 18,30 m, pogłębiony w l. 1849–1861(?); nazwa patronimiczna na cześć siostry tajnego radcy ►Aleksandra von Bally.
R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997.

AMBILD Emil (27 IX 1899 Załęska Hałda – 5 III 1988, Katowice), strażak. Od 19 II 1919 działał jako kurier w Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska; podczas II ►powstania śląskiego był zwiadowcą w Załęskiej Hałdzie, w III ►powstaniu śląskim służył w III baonie II kompanii I pułku katowickiego Walentego Fojkisa na terenie Wirka, Blachowni, Kędzierzyna. Był członkiem ►Związku Powstańców Śląskich w Załęskiej Hałdzie. Uczestniczył w kampanii wrześniowej – 11 XI 1939 powrócił ze Lwowa; w l. 1941–1945 przebywał na robotach przymusowych. Należał do ►Związku Weteranów Powstań Śląskich i Koła ►Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Załęskiej Hałdzie. Pochowany na ►cmentarzu (parafialnym) w Załężu.
APK, Związek Bojowników o Wolność i Demokrację Okręg Katowice, sygn. 524; Inskrypcja nagrobkowa na cmentarzu parafialnym w Załężu.

AMICUS, niepubliczna szkoła podstawowa, założona w 1992 roku pod nazwą Prywatna Szkoła Podstawowa, przy ul. Harcerskiej, od 1994 w osiedlu ►Witosa; od 1996 pn. Szkoła jak Dom; pięcioklasowa; od 1994/1995 10-klasowa; obiekt rozbudowano o kolejne 6 sal lekcyjnych; w latach 1999−2017 gimnazjum; wchodzi w skład Zespołu Szkół Niepublicznych w osiedlu Witosa.
https://szkolajakdom.edu.pl/o-nas/historia-szkoly

ANABERGSTRAßE, zob. ulica Macieja ►Mamoka.

ANDRYS Franciszka (17 V 1895, Załęska Hałda – ?), działaczka niepodległościowa. Od 16 VIII 1920 do 21 VII 1921 działała w Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska. Była członkiem chóru ►Lutnia i ►Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Załężu. Brała udział w II (1920) i III (1921) ►powstaniu śląskim na terenie Załęża – sanitariuszka, łączniczka w III baonie II kompanii I pułku katowickiego Walentego Fojkisa. Mieszkała na ►ul. J. Lisa.
APK, zesp. Związek Bojowników o Wolność i Demokrację Katowice, sygn. 599.

ANIOŁ Franciszek (20 I 1895, Załęże – 21 XII 1910, Mysłowice), działacz narodowy. Był współzałożycielem Towarzystwa Śpiewu ►„Halka” w Załężu i działaczem gniazda Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” Katowice. Uczestniczył w Grunwaldzkim Zlocie „Sokoła” w Krakowie (1910). Pełnił funkcję naczelnika Wydziału Okręgowego Związku Sokołów Polskich w Państwie Niemieckim w Katowicach. Zginął w napadzie rabunkowym na kantor.
A. Steuer, Anioł Franciszek, [w:] Patronowie katowickich ulic i placów, red. U. Rzewiczok, Katowice 2013.

ANIOŁA Franciszka ULICA, nazwa obowiązująca od 1945 (do 1922 Gartenstraße, w l. 1925–1939 Ogrodowa, później Freiheitstrstraße). Ulica – o długości 90 m, dojazdowa – zabudowana domami (familokami), które przed I wojną światową były własnością ►Huty Baildon i zakładów ►Giesche Spółka Akcyjna, a także Susanny Wylczol i Anny Siwinna. Działalność społeczną prowadziła Maria Piastowska związana z chadecją. W okresie międzywojennym swoją siedzibę miały tam: zakład ►Jarząbek. Górnośląska Fabryka Sprężyn do Mebli, warsztat blacharski Karola Osieckiego oraz ►Fabryka Mydła (wł. Jan Krzemiński). W l. 1939–1945 działały rzeźnie i sklepy masarskie: Albina Migdalskiego, Petra Borowczyka i warsztat urządzeń centralnego ogrzewania Feliksa Juchelka. Po II wojnie światowej funkcjonował lokal ►Załężanka.
AUM, zesp. 1, sygn. 16–17; APK, zesp. Miasto Katowice, sygn. 135–136, 398; Księga adresowa miasta wielkich Katowic 1935/1936: opis władz i urzędów państwowych, komunalnych, samorządowych i instytucyj prywatnych, alfabetyczny spis ulic, spis mieszkańców według ulic, alfabetyczny spis mieszkańców, alfabetyczny spis branż, alfabetyczny spis zakładów i przedsiębiorstw przemysłowo-handlowych, Katowice 1935; E. Berentt, Księga adresowa województwa śląskiego: rok 1926/1927, Katowice [1927]; Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, red. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz, T. 2, Katowice 2012.

ANIOŁÓW STRÓŻÓW DOM, Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom i Młodzieży, powstało w 1991 (zał. Adrian Kowalski) jako Katolicki Ośrodek Rehabilitacyjno-Wychowawczy; prowadzi działalność pożytku publicznego na rzecz dzieci i młodzieży ze środowisk patologicznych oraz niedostosowanych społecznie, a także dla ich rodzin. Początkowo funkcjonowało w centrum Katowic (głównie na dworcu kolejowym). Wolontariusze otaczali opieką przede wszystkim dzieci i młodzież zaniedbaną i odrzuconą, narkomanów. Od 1994 siedziba mieściła się w zniszczonym domu przy ul. Andrzeja 1 w Katowicach. W 1999 uruchomiono Punkt Pracowników Ulicznych w Załężu, w 2001 otwarto świetlice w Śródmieściu Katowic i Załężu (w budynku przedwojennego Domu Młodzieży przy ul. Gliwickiej). Obecnie w Załężu (najbiedniejszej dzielnicy Katowic) prowadzi Środowiskowy Program Psychoprofilaktyczny dla dzieci i młodzieży oraz ich rodzin zagrożonych marginalizacją społeczną.
G. Pierończyk: Meandry załęskiego sportu. Kotórz Mały 2017; www.anioly24.pl.

ANIOŁY ADAMKA, pejoratywna nazwa bojówki powiązanej z Partią Pracy Niemiec; terroryzującej ludność polską Załęża na przełomie 1919 i 1920 roku.
„Polak” 1920, nr 26.

ANONIM, zespół muzyczny ►Zakładowego Domu Kultury Huty Baildon, kwartet w składzie: Marian Danysz i Zygfryd Oleś (saksofony), Antoni Tyla (fortepian), Franciszek Chorzela (gitara basowa), Tadeusz Cebulski (śpiew). Działał od l. 80. do połowy l. 90. XX w.; w 1987 liczył 7 członków, a jego pracami kierował Antoni Tyla. W 1989 zdobył 2 miejsce na Festiwalu Muzyki Hutniczej.
Kronika Zakładowego Domu Kultury Huty Baildon w zbiorach MHK, Amatorskie zespoły artystyczne oraz koła zainteresowań w województwie katowickim. Katowice 1990

ANTONIE, szyb 22,5 m, na polu górniczym Victor; pierwotnie w kopalniach: ►Kleine Helene, następnie ►Victor, zgłębiony w latach 1845–1848.
G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Katowice 2017.

APOLLO (Gloria), kino w Załężu, zał. ok. 1944 przy ►ul. Gliwickiej 120, stałe, zaliczone do III kategorii. Pierwszym właścicielem była Joanna Gawlik, w l. 70. XX w. Jadwiga Październik. W l. 60. XX w. mogło pomieścić 365–381 widzów, na pocz. l. 70. XX w. 429; w 1970 seanse obejrzało 75 933 widzów. Podlegało Wojewódzkiemu Zarządowi Kin w Katowicach. W sali kinowej miała miejsce uroczystość nadania patrona szkole specjalnej w Załężu. Od 1989 jest to lokal sekcji tenisa stołowego ►KS „Baildon” Katowice. Zob. ►Raj.
APK, zesp. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, Katowice, Wydział Kultury, sygn.776; Wojewódzki Urząd Statystyczny Katowice, sygn. 4/38; Treuhandstelle, sygn. 965; AUM, sygn 1/2433; „Głos Baildonu” 1989, nr 18.

ARBEITER GESANG VEREIN, niemieckie towarzystwo śpiewacze, założone na początku 1911 roku, związane z socjaldemokracją (członkami byli Polacy i Niemcy); z siedzibą w ►Domu Sypialnym nr 1 Giesche SA; zob. też: ►ruch śpiewaczy, ►niemiecka mniejszość narodowa.
„Gazeta Ludowa” 1911, nr 2, 174.

ARKONA, jeden z trzech uskoków tektonicznych w granicach eksploatacji górniczej kopalni ►Kleofas, w układzie równoleżnikowym, z otwarciem na wschód; wysokość zrzutu – 17 m.
APK, zesp. Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego, sygn 1423.

ATOMEK zob. ►Zakładowy Dom Kultury Huty Baildon

AUTOSTRADA A4, najdłuższa autostrada w Polsce, długości 672,75 km, prowadząca z zachodu na wschód przez południową Polskę (wzdłuż Sudetów i Karpat). Należy do III paneuropejskiego korytarza transportowego, stanowiąc niejako przedłużenie niemieckiej autostrady A4, przebiega od granicy z Niemcami w Jędrzychowicach koło Zgorzelca, przez Legnicę, Wrocław, Opole, Gliwice, Katowice, Kraków, Tarnów, Dębicę, Rzeszów, Jarosław, do przejścia granicznego z Ukrainą w Korczowej. Odcinek przecinający Załęże oddziela osiedle ►Witosa od ►Załęskiej Hałdy.

AWIMED, zakład opieki zdrowotnej przy ul. ►Gliwickiej 159 (w dawnym ►Dworze w Załężu); należący do sieci placówek medycznych o tej samej nazwie, funkcjonuje od 2009 roku, ze szpitalem i poradniami: opieki podstawowej, otolaryngologiczną, urologiczną, okulistyczną, neurologiczną; specjalizuje w wykonywaniu zabiegów operacyjnych z zakresu ortopedii i traumatologii narządów ruchu, neurochirurgii, urologii oraz chirurgii ogólnej i plastycznej.
https://avimed.pl/szpital/

AZYL MIEJSKI W ZAŁĘŻU, instytucja podległa Wydziałowi Opieki Społecznej magistratu w Katowicach. Pierwotnie (1925) mieściła się w prowizorycznym baraku przy ul. Wojewódzkiej 60 w Katowicach, który nie spełniał wymogów higieniczno-sanitarnych. Został zastąpiony nowoczesnym gmachem (zaprojektowanym w 1927 przez architektów: Władysława Czerny-Szwarcenberga i ►Lucjana Sikorskiego) wybudowanym na gruncie miejskim w Załężu przy ►ul. ks. P. Pośpiecha. Otwarcie najnowocześniejszego tego typu obiektu w Polsce (wzorowanego na azylu wiedeńskim) nastąpiło 1 X 1929. Składał się z 2 części: męskiej i żeńskiej z oddziałami dla brudnych i czystych, łaźni z natryskami, wspólnej sali do dezynsekcji, sal sypialnych większych i mniejszych, a także warsztatów rzemieślniczych dla mężczyzn i pralni dla kobiet; pobyt był częściowo odpłatny. Funkcjonowała tania kuchnia dla ubogich i bezrobotnych. Przesiedlano tam najuboższą ludność miasta – mieszkańców ziemianek m.in. z kolonii Agnes-Amanda koło Zawodzia. W 1943 w jego miejscu utworzono ►Szpital Dziecięcy.
Działalność miasta Katowice na polu opieki społecznej, Katowice 1928.