D

 

DALKIA, francuskie przedsiębiorstwo działające od ponad 80 lat w branży usług energetycznych, zajmujące się generowaniem oszczędności energii poprzez wprowadzanie efektywnych rozwiązań, a także wykorzystywanie alternatywnych energii odnawialnych, takich jak biomasa, geotermia, biogaz oraz energia pochodząca z odzysku. Od 25 lipca 2014 roku firma jest spółką należącą w 100 proc. do Grupy EDF (Électricité de France). W 2014 Dalkia utworzyła w Polsce spółkę zależną DK Energy Polska sp. z o.o., w 2015 dołączył do niej ZEC Katowice (dziś Dalkia Polska Energia SA) z siedzibą na ►Obrokach (osiedlu) w Załężu (Wydział VIII Kleofas), operator zajmujący się zarządzaniem, optymalizacją i rozwojem miejskich sieci ciepłowniczych w regionie konurbacji śląsko-dąbrowskiej, zaś w 2017 Matex Controls (obecnie Dalkia Polska Solutions sp. z o.o.), wyspecjalizowaną w zapewnianiu efektywności energetycznej w budynkach i obiektach przemysłowych. Od 19 września 2018 roku spółki grupy Dalkia w naszym kraju występują pod jedną, wspólną nazwą Dalkia Polska. W roku 2018 roku spółka uzyskała obroty w wysokości 4,2 mld euro, zatrudnia 15.500 pracowników.
www.dalkiapolska.com/pl/o-nas

DANISZ Klara (25 XII 1895, Załęże – 28 IV 1970, Katowice), pochodziła z zasłużonej dla polskości rodziny Świtałów; powstaniec śląski, sanitariuszka, maszynistka; działaczka ►Towarzystwa Śpiewaczego „Halka”, ►Towarzystwa Polek, ►Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Załężu. Uczestniczyła w I i II (na terenie Załęża) oraz III (Sławięcice) ►powstaniu śląskim – w 1920 w ►Komendzie Placu, w l. 1920–1921 prowadziła działalność agitacyjno-propagandową także na terenie pow. Wielkie Strzelce. W l. międzywojennych udzielała się w ►Związku Powstańców Śląskich; w 1939 zagrożona aresztowaniem, zbiegła do Raciborza i Szczybnika. Ostatnia wzmianka o niej pochodzi z 20 XI 1963. Mieszkała przy ►ul. Gliwickiej 80. Odznaczona: Powstańczym Medal Niepodległości, 10-lecia PRL, Śląskim Krzyżem Powstańczym.
APK, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach, Wydział Organizacyjny, sygn. 3406; Śląski Instytut Naukowy Katowice, spis 3: d–f; pismo USC Katowice z 20 X 2017 w MHK.

DANZIGER STRAßE zob. ►Bocheńskiego Feliksa ulica

DEKANAT KATOWICE–ZAŁĘŻE, jeden z 34 dekanatów diecezji katowickiej; utworzony w VIII 1987; do 1998 funkcjonował jako dekanat Katowice Zachód. Należą do niego: ►parafia św. Cyryla i Metodego w Załęskiej Hałdzie, parafia św. Jana i Pawła w Dębie, ►parafia św. Józefa w Załężu, parafia św. Józefa Robotnika w Józefowcu, parafia Matki Boskiej Piekarskiej na Tysiącleciu Górnym, parafie Najświętszej Maryi Panny Wspomożenia Wiernych oraz Podwyższenia Krzyża Świętego i Matki Bożej Uzdrowienia Chorych na Tysiącleciu Dolnym, ►parafia Podwyższenia Krzyża św. i św. Herberta na ►Osiedlu Witosa. Funkcję dziekana pełni ks. Józef Słota.

DER GROSSE JANIA, bohater powieści Arnolda Ulitza – piekarz z Załęża, umieszczony w okresie rozbudowy Katowic (koniec) XIX w.; wg W. Szewczyka typ spekulanta, renegata i łobuza.
A. Ulitz: Der grosse Jania. Breslau 1939 i Stutttgart 1953; W. Szewczyk: Literatura niemiecka w XX wieku Katowice 1964

DEUTSCHE FRAUEN VINCENZVEREIN, kobieca organizacja charytatywna, założona 19 kwietnia 1904 roku, od 21 VII 1913 z oddziałem męskim; podlegała Kreis Caritas Verband w Zabrzu i diecezji wrocławskiej, ożywioną działalność prowadziła w czasie I wojny światowej, przygotowując paczki (głównie owoce i warzywa) dla żołnierzy pochodzących z Załęża; sprawowała opiekę nad ►Kuchnią mleczną w Szkole Podstawowej nr 21, współpracowała z ►Christliche Mutterverein; ostatnie wzmianki w 1940; siedziby: w lokalu ►Altholza, sali klasztornej ►Domu Zgromadzenia Jadwiżanek w Załężu; prezesi: Hanna Junger, Józefa Kubis.
AKAD zesp. 77, sygn.. 86.

DEUTSCHE JUGEND PARTEI, niemiecka organizacja polityczna (prohitlerowska), zał. 1933 w ►Załęskiej Hałdzie przez kupca Erwina Remble. Skupiała głównie bezrobotnych. Upadła po zorganizowaniu świetlicy ►Związku Strzeleckiego w tej miejscowości.
Kronika Szkoły Podstawowej nr 25 (wersja zdigitalizowana: https://www.sbc.org.pl/dlibra/docmetadata?id=17417&from=publication).

DEWON, czwarty okres (jednostka geochronologiczna) ery paleozoicznej, trwający od około 408 do 355 mln lat temu; także system (jednostka chronostratygraficzna) obejmujący powstałe w tym czasie skały (►margle, zlepieńce, dolomity), występujące na terenie Załęża i ►Witosa Osiedlu.

DŁUGIEWICZ Franciszek (22 VII 1883, Sulmierzyce – 27 VII 1957, Katowice), dyplomowany drogerzysta (ukończył 4 klasy gimnazjum i Seminarium Nauczycielskie w Odolanowie, szkołę zawodową i praktyki w zawodzie drogerzysty w Oleśnicy i Katowicach). Od 1905 prowadził własną drogerię w Zaborzu k. Zabrza. Od 1922 mieszkał w Katowicach-Załężu, gdzie był prezesem Zespołu Towarzystw Polskich. Był prezesem Związku Rezerwistów w Katowicach, Związku Powstańców Śląskich i oddziału PCK, posłem V kadencji na Sejm w Warszawie (1938–1939), a także członkiem BBWR (od 1928) i OZN (od 1937). Po wybuchu II wojny światowej przedostał się na Zachód, skąd powrócił w 1947. Pracował w służbie zdrowia w Katowicach.
W. Jerzykiewicz: Drogiści w walce o wolność Śląska: z okazji obchodu XX-lecia Związku Drogerzystów Obwodu IV na Śląsku. Katowice 1939.

DNI ZAŁĘŻA, cykliczna impreza stanowiąca kontynuację załęskich festynów rodzinnych, których pierwsza edycja na placu przed ►kościołem pw. św. Józęfa odbyła się w 2005 roku jako upamiętnienie 25-lecia powstania NSZZ ,,Solidarność" w Hucie ►Baildon. Pierwotnie zamierzano organizować festyny co pięć lat, tak by uczcić kolejne pięciolecia powstania organizacji związkowej (z tego też względu festyny i D. Z. odbywają się we wrześniu). Później jednak, dzięki zaangażowaniu się kolejnych stowarzyszeń i instytucji, postanowiono przygotowywać imprezę corocznie. Pomysłodawcą festynu jest były przewodniczący Komisji Międzyzakładowej NSZZ ,,Solidarność" Huty „Baildon” Andrzej Karol, który, będąc również przewodniczącym Rady Dzielnicy (►Rady Jednostki Pomocniczej nr 7), do dziś przewodniczy organizacji D. Z. Od 2005 do 2017 roku odbyło się osiem festynów, a od 2017 do 2023 roku – odbyło się sześć edycji D. Z. (z przerwą w 2020 z powodu pandemii koronawirusa). Oprócz organizacji międzyzakładowej NSZZ ,,Solidamość", od samego początku w przygotowanie wydarzenia włączają się również ►Szkoła Podstawowa nr 20, ►Szkoła Podstawowa nr 22, ►Zespól Szkół nr 7, Dom ►Aniołów Stróżów, MOSiR, ►parafia św. Józefa i klub ►Wysoki Zamek. W programach dotychczasowych imprez znalazły się m.in. zawody minikoszykówki, piłki nożnej, tenisa stołowego, przejechał barwny korowód pojazdów, odbyły się nabożeństwa mszalne za mieszkańców.
e-mail Rady Dzielnicy nr 7 w Załężu do MHK z dn. 14 XI 2023; https://katowice.gosc.pl/doc/5005397.II-Dni-Zaleza-Katowice-14-i-15-wrzesnia; https://dziennikzachodni.pl/katowice-w-piatek-i-sobote-pierwsze-dni-zaleza-program/ar/12481303

DOBRA NADZIEJA, Rodzinny Ogródkek Działkowy przy ul. ►ul. Kochłowickiej; zajmuje obszar 5,6 ha (130 działek). Funkcję prezesa pełni Tadeusz Ćmachowski.
https://pzd.pl/uploads/cgblog/id6288/ROD_Nadzieja.pdf; https://bip.um.katowice.pl/dokumenty/2010/1/5/1262696829.pdf.

DOBREGO UROBKU ULICA (do 13 VI 1956 ►ul. Załęska Hałda), położona w Załęskiej Hałdzie, dł. ok. 700 m, układ południkowy. Pod koniec XVIII w. po wschodniej stronie dzisiejszej ul. Dobrego Urobku na wysokości ul. Okrężnej ulokowana była osada rolnicza składająca się z podwójnego szeregu kilkunastu zagród. Obecnie przy ulicy mieszczą domy mieszkalne, a od końca l. 50. XX w. garaże; funkcjonują głównie firmy oferujące usługi motoryzacyjne wszelkiego rodzaju (taksometry, tachometry, mechanika precyzyjna), warsztaty samochodowe (dawniej m.in. ►Pietrzak), działają tez liczne zakłady usługowe: ELGRAF – produkcja elektrycznych szczotek węglowych, DREWMAX – firma usługowo-handlowa, KOMA – dystrybucja i uzupełnianie gazu, Spółdzielnia Usług Telekomunikacyjnych, placówki handlowe (artykuły przemysłowe-elektryczne, odzieżowe), zakłady rzemieślnicze (grawerskie). Znani mieszkańcy: Paweł Peteja, Edward Jaworski.
AUM, zesp. 5, sygn. 1098–1099; str. internetowa Money.

DOKSZTAŁCAJĄCA SZKOŁA ZAWODOWA W ZAŁĘŻU (Forstbilungsschule); utworzona w niemieckich strukturach oświatowych na podstawie statutu miejskiego z 19 czerwca 1908 roku (wielokrotnie zmienianego); gminna (zob. ►Gmina Załęże); od 1914 prowadziła szkolenie w zawodach budowlanych na potrzeby Huty ►Baildon oraz w zakresie spawalnictwa, ►stolarstwa, ►szewstwa, ►piekarnictwa); czynna trzy razy w tygodniu, 150 uczniów, kierownik: Adamek; w latach 1922–1926 zamknięta; 1927–1932 miejska, utrzymywana ze środków magistratu katowickiego, a także miejscowych zakładów (po rozpoczęciu szkolenia na ich rzecz); zlikwidowana po zlicytowaniu fabryki ►MOJ i zamknięciu kopalni ►Kleofas; do 25 października 1928 roku z siedzibą w budynku ►Szkoły Podstawowej nr 22 im. Juliusza Słowackiego, następnie w ►Szkole Podstawowej nr 23; 219 uczniów w wieku 16–18 lat (1919), nauka trwała 40 godzin tygodniowo, ostatni kierownik: Michał ►Magryś.

DOLEŻYCH Karol (10 XI 1889, Łabędy – 26 VIII 1945, Zgoda), piekarz, działacz mniejszości niemieckiej w Załężu, aktywny w ►Sozialistische Arbeitspartei; mieszkał przy ul. ►Zarębskiego.
APK, zesp. Miasto Katowice, sygn. 135.

DOLINA RAWY, jednostka geomorfologiczna w pn. części Katowic, długości 10 km, ułożona równoleżnikowo, forma dolinna głęboko wcięta – do 100 m (w okolicy dawnej kopalni ►Kleofas), średnia miąższość: 60 m; w morfologii doliny zaznaczają się dwa poziomy terasowe: stopień niższy stanowi holoceńskie dno rozcięte korytem ►Rawy, a stopień wyższy stanowi powierzchnia erozyjno-denudacyjna powstała po zlodowaceniu środkowopolskim; dno na poziomie 270 m n.p.m., na pd. ►Kochłowickie Wzgórza.
Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, T. 1. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz (red.). Katowice 2012.

DOM GÓRNIKA NR 1 KWK „KLEOFAS”, powstał z hotelu robotniczego w dawnym ►Domu Kawalera, z własnym samorządem, odznaczał się wyższym standardem życiowym, znajdowała się w nim bogato wyposażona kantyna; działały sekcje sportowe (tenisa stołowego, bokserska), tuż obok zlokalizowane było ►boisko 06 Katowice (zob. też ►Kleofas 06).
G. Pierończyk, Kleofas w życiorys wpisany. Zabrze 2016.

DOM GRABARZA, obiekt mieszkalny przy ►ul. ks. Pawła Pośpiecha 20, zaprojektowany przez arch. Franza Edlera (14x16x11 m); należał do majątku ►kościoła pw. św. Józefa w Załężu (1907); do 1937 z remizą karawanową, przerobioną na 2 mieszkania (6 izb), oraz ogrodem o pow. 3,3 ha (wg danych z 1961).
AKAD, zesp. Akta Lokalne, sygn. Al. 2517.

DOM KATOLICKICH ROBOTNIKÓW zob. ►Związek Katolickich Robotników

DOM KAWALERA, nazwa budynku przy ul. ►Gliwickiej, który powstał z myślą o nieżonatych urzędnikach ►Giesche SA i kopalni ►Kleofas; po II wojnie światowej ►Dom Górnika nr 1 Kopalni Kleofas.
G. Pierończyk: Kleofas w życiorys w wpisany. Katowice 2017.

DOM KULTURY DZIECI I MŁODZIEŻY zob. ►Młodzieżowy Dom Kultury

DOM KULTURY KWK KLEOFAS, wybudowany na pocz. lat 60. XX w. z salą na 400 miejsc, biblioteką, pomieszczeniami dla orkiestry dętej, sekcji tanecznej, baletowej; działały w nim zespoły dziecięce oraz zespół muzyczny kopalni ►Kleofas.
G. Pierończyk, Kleofas w życiorys wpisany, Zabrze 2016.

DOM MŁODZIEŻOWY, budynek gminny (kancelaria prawna?), po 1924 roku miejski, przebudowany według projektu Adama Biety z Dębu (1930); siedziba ►Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej, ►Związku Strzeleckiego Załęże; obecnie siedziba ►Domu Aniołów Stróżów.
AUM, zesp 1, sygn. 2441; G. Pierończyk: Meandry załęskiego sportu. Kotórz Mały 2017.

DOM STARCÓW W ZAŁĘŻU zob. ►Zakład Opiekuńczo-Leczniczy w Katowicach-Załężu

DOM ZGROMADZENIA ZAKONNEGO JADWIŻANEK W ZAŁĘŻU, jedna z 8 placówek Katowickiej Prowincji Zgromadzenia Sióstr św. Jadwigi; zał. 4 IV 1899 przy ►ul. Gliwickiej 78. Budynek powstał jako jeden z trzech w kompleksie obiektów sakralnych (zob. ►Kościół św. Józefa, ►Probostwo kościoła (parafii) św. Józefa): z wieżą – zdemontowaną w l. 30. XX w., dzwonem – ufundowanym przez ►Stanislowski Johann, w l. 40. XX w. przekazanym ►parafii św. Cyryla i Metodego w Załęskiej Hałdzie; wygląd zbliżony do obecnego pochodzi z 1975; z pierwotnej bryły zachowało się naroże pd.-wsch. z figurką św. Jadwigi. W 1935 przebywało w nim 11 zakonnic, a w 1995 posługę pełniło 14 zakonnic. Do wybuchu ►Drugiej wojny światowej siostry prowadziły: ►Dom Opieki dla Chorych, ►Kuchnię dla bezrobotnych, ►Sierociniec, ►Szkołę Gospodarstwa Domowego, ►Szkołę Muzyczną, a do 1956 ►Przedszkole. W okresie I wojny światowej lazaret podległy zgromadzeniu; od 1950 do 1990 ►Zakład Opiekuńczo-Leczniczy dla Kobiet był w Zarządzie Zrzeszenia (prorządowego) Katolików ►Caritas. Zakonnice służą pomocą chorym i potrzebującym, pełnią posługę ►w kościele parafialnym p.w. św. Józefa, opiekując się kaplicą p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa. Są pochowane w kwaterach na ►cmentarzu parafialnym przy ►ul. ks. Pawła Pośpiecha.
J. Krętosz: 75 lat Katowickiej Prowincji Sióstr św. Jadwigi (1924–1999). Katowice 1999; www.jadwizanki.com.; Sto lat służby sióstr św. Jadwigi, kościoła ubogich w Katowicach-Załężu (1899–1999). Katowice-Bogucice 1999.

DOM ZGROMADZENIA ZAKONNEGO SŁUŻEBNICZEK W ZAŁĘŻU, placówka zakonna z domu macierzystego w Porębie, powstała 12 I 1922 przy szpitalu dla niemowląt w Katowicach (zob. ►Szpital Dziecięcy w Załężu), dzieląc jego losy. Od 28 I 1945 w Załężu 3 siostry (m.in. Sekundina Rusin, Tarsitia Wyżgoł), podległe Domowi Prowincjonalnemu Zgromadzenia Zakonnego Służebniczek w Panewnikach), stanowiły pierwszą powojenną załogę ►Szpitala Dziecięcego przy ►ul. ks. P. Pośpiecha, gdzie w l. 1949–1962 opiekowały się kaplicą z obrazem Matki Boskiej Piekarskiej; później obsługiwały też drugi budynek szpitala przy ►ul. Macieja. W Domu Zgromadzenia, z siedzibą na probostwie ►parafii św. Józefa w Załężu, w 1953 przebywało 30 sióstr (m.in.: Rafaela Kszon, Kwiryna Sosnowski, Anata Patas, Eleonora Kaźmierczak), w 1971 – 4 siostry. Oprócz opieki pielęgniarsko-medycznej siostry pełniły posługę w pracach kościelnych. W 1971 placówkę zlikwidowano.
AKAD, zesp. Akta Lokalne, sygn. 02520–02521; D. Mendrok: Historia prowincji Zgromadzenia Zakonnego Sióstr Służebniczek Najświętszej Maryi Panny w latach 1945–1989. Lublin 2016.

DOMBERSTRAßE, zob. ulica ►Bracka.

DOMBROWA, nazwa topograficzna w Załężu, w pobliżu potoku ►Osiek, prawdopodobnie na granicy z Dębem, odnotowana w katastrze karolińskim z 1723 i 1725 roku (kserokopia w posiadaniu MHK).

DORFSTRASSE zob. ►Gliwicka ulica

DORFWEG zob. ►Gliwicka ulica

DREI ORDEN, zob. ►Trzeci Zakon Franciszkański.

DREJKA Józef (1907, Gliwice – 1976, Katowice), kolejarz, pracownik DOKP Katowice; zasłużony w organizacji transportu kolejowego w 1945 oraz likwidacji skutków zimy stulecia w 1963 roku; mieszkał przy ul. ►Gliwickiej, pochowany został na ►Cmentarzu parafialnym w Załężu.
APK zesp, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Katowice Wydział Ogólny sygn. 3487.

DRINK BAR ZAŁĘŻE, lokal gastronomiczny przy ul. ►Gliwickiej 106; specjalnością zakładu są płonące kabanosy, frankfurterki; duży wybór napojów chłodzących i alkoholowych, lodów i deserów; wystrój: białe ściany z bocznymi lampkami, obrusy w kolorze bordo, telewizja satelitarna; obecnie w tym lokalu mieści się „Chata Drwala”.
Katowice. Informator z planem miasta. Katowice 1993.

DROBNEGO INWENTARZA ORGANIZACJE HODOWLANE; w okresie międzywojennym na terenie Załęża działały: Stowarzyszenie Hodowców Kanarków (Ignacy Bochynek, Paweł Jochym (organizator i medalista Wszechpolskiej Wystawy Związku Towarzystw Szlachetnych Kanarków w Domu Związkowym w Katowicach) oraz ►Stowarzyszenie Hodowców Kur Gołębi i Ptactwa (Teofil Herud, Anna Herud).
„Polska Zachodnia” 1929, nr 5.

DROGA KOCHŁOWICKA, linia komunikacyjna i transportowa, budowana w latach 1936–1939 według projektu Lucjana ►Sikorskiego (w zamierzeniu łącząca Karbową z Kochłowicami); miała znaczenie jako droga wojskowa łącząca koszary 73 pp. z arsenałem tej jednostki wojskowej w ►lesie załęskim; obecnie ma 7,4 km długości i prowadzi od Ronda Mikołowskiego, przez ►Załęską Hałdę, aż do Kochłowic; prowadzą przez nią linie autobusowe do Kochłowic, Halemby, Borowej Wsi, Knurowa, Szczygłowic. lokalne okrężne do Chorzowa, na Osiedle Tysiąclecia i ►Obroki; w okresie tzw. Polski ludowej znajdowały się tam m.in. strzelnice i tory przeszkód, ►Załęska Hałda, historyczne osiedle, baraki po obozie pracy; pod koniec lat 90. XX w. została przebudowana ze względu na powstającą ►Autostradę A-4.

DROGA KRZYŻOWA w ►kościele p.w. św. Józefa w Załężu, neogotycka, wykonana z teraso, pochodzi z pierwotnego wystroju świątyni (ok. 1900). Jej twórcą był Carl Buhl, a fundatorami: Adolf Grychtolik, Józef Papoń, Feliks Wróbel, Antoni Tesarz, Maria Rutkowska, Maria Sich, Agnieszka Wilczek, Jan Sappa, Mateusz Warwas, Andrzej Ficek, Franciszek Halemba, Jan Kuc, Agnieszka Wilczek.
AKAD Katowice, zesp. Akta Lokalne, sygn. 2517.

DROGA PRZEZ GROBLĘ, prowadziła przez staw ►Kuźniczysko; wykorzystywana była przez wekturantów (woźniców) zatrudnionych przy konnym transporcie surowców do huty i wyrobów z Huty ►Baildon; ponadto jedna z dwóch dróg z Załęża do Dębu.
L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa w Stalinogrodzie-Załężu. Maszynopis, b.m.w. [1955].

DROGA WIEJSKA, prowadząca z Załęża do Wielkich Hajduk, początkowo polna, ok. 1865 zabudowana po północnej stronie wolno stojącymi parterowymi chatami krytymi drewnianym gontem lub słomą; szosowana w l. 80. XIX w.
L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa w Stalinogrodzie-Załężu. Maszynopis [1955].

DROGA WOJSKOWA, zob. ►Droga Kochłowicka.

DROGI DLA ROWERÓW, w Załężu, sieć tworzą ulice: ►Bracka, Feliksa ►Bocheńskiego od skrzyżowania z ulicą ►Gliwicką do ulicy Józefa ►Pukowca.

DRÓŻDŹ Anna (?), działaczka socjaldemokratyczna; od co najmniej 1900 roku związana z ruchem socjalistycznym, w latach 20. XX w. mieszkała przy ul. Wojciechowskiego (zob. ul. ►Gliwicka).

DRUGA DRUŻYNA HARCERSKA im. JANA III SOBIESKIEGO w ZAŁĘŻU, zał. 13 XI 1920, ostatnie wzmianki w 1924; połączyła się z ►Pierwszą Drużyną Harcerską im. Bolesława Chrobrego.
T. Czylok, B. Szaflik, J. Szaflik: Pierwsza Katowicka: o drużynie harcerskiej z „Mickiewicza”. Katowice 1992; „Polak” 1921, nr 200.

DRUGA WOJNA ŚWIATOWA, po walkach granicznych i represjach wobec uczestników działań we ►wrześniu 1939 dzielnicę ►Katowice III została przemianowano na ►Kattowitz West; zaczął się exodus ludności polskiej (przede wszystkim nauczycieli i urzędników), przemianowane zostały nazwy ulic Załęża i Załęskiej Hałdy, zakłady przemysłu i inne jednostki gospodarcze przejął Zarząd Powierniczy „Wschód”. Przy zakładach pracy zakładano ►obozy jenieckie, wykorzystując siłę roboczą Anglików, Rosjan, Ukraińców, Francuzów. Postępujący odwrót wojsk hitlerowskich zmuszał władze okupacujne do obrony obiektów – w ►Hucie Baildon ustawiono na ►Świńskiej Górce stanowisko artylerii przeciwlotniczej. Ruch oporu był związany z przedwojenną ►Pierwszą Męską Drużyną Harcerską im. Bolesława Chrobrego. Pod koniec okupacji hitlerowskiej lotnictwo sowieckie 24 I 1945 zbombardowało okolice Fabryki Maszyn Górniczych ►MOJ (w wyniku ataku fabryka nie ucierpiała, zginęły pracownice: Maria Jesionek, Laura Rzytka i Agnieszka Kurzyca). Próby zniszczenia urządzeń przemysłowych Załęża (►kopalnia „Kleofas”, ►Huta Baildon) zostały udaremnione przez załogi zakładów pracy. W obozach koncentracyjnych zginęło co najmniej 30 mieszkańców Załęża: ►Antoni Bazan, Jerzy Buchalik, Józef Balion, Otto Domagała, Paweł Gąsior, Jan Kordek, Jan Kumor, Walenty Strużek, Wiktor Wylężek, w KL Auschwitz – ►Franciszek Bromboszcz, Paweł Dawid, Antoni Klimas, ►Jerzy Lis, Józef Mokry, Piotr Nowak, ►Robert Oleś, Henryk Paszenda, Alfred Stokłosa, Roman Zakuda; w Dora – Antoni Wieczorek, w Flossenburg – Walentyn Stróżek, w KL Lublin – Kurt Wojciech Szczudło, KL Mauthausen – Karol Kilczan, Gertruda Kumor, w KL Oranienburg – Klara Balion, Józef Borys, Józef Kordek, w Sommerstein k. Pirny – Franciszek Szatton, w Weimar – Franciszka Oleś, w Warcie – Karol Frychel; na frontach polegli: Jan Bienias, Gertruda Grosse – sanitariuszka (pod Gubinem), Jerzy Kantor – żołnierz WP (21 IX 1939, Góra k. Warszawy), Kazimierz Klakus (Francja), Karol Lytko (Hildesheim), Edward Palka, Franciszek Peczyna, Augustyn Piec, Leon Pieczka (Francja), Augustyn Szlachta, Józef Szopa, Paweł Szynol (Francja), Robert Ślążok (St. Luccia we Włoszech), Stefan Ziętek; w wyniku działań zbrojnych wojsk sowieckich zginęli: Józef Fernys (II 1945 w Rybniku); Alojzy Dziwoki (w Sosnowcu, raniony odłamkami podczas wkraczania do miasta wojsk sowieckich). 27 I 1945 dzielnicę zajęły wojska sowieckie.
AKAD, zesp. 77, sygn. 82, 221; U. Rzewiczok Huta Baildon i jej twórca. Katowice 2009.

DRUKARNIA KATOLICKA, powstała (wraz z Księgarnią) w 1925 w Załężu przy ul. Wojciechowskiego (ob. ►ul. Gliwicka) (na bazie drukarni Hertla), z inicjatywy księży: Teodora Kubiny, Teofila Bromboszcza, ►Wojciecha Szołtysika, Jana Szymały), jako spółka z o.o. na potrzeby nowo powstałej diecezji katowickiej. W 1927 przekształcone w spółkę akcyjną; w okresie okupacji niemieckiej skonfiskowane przez gestapo i oddane pod zarząd niemiecki. Od 1946 Drukarnia i Księgarnia funkcjonowały oddzielnie; w 1949 Drukarnia została upaństwowiona przez władze komunistyczne; reaktywowana w 1985 jako drukarnia diecezjalna (od 1992 archidiecezjalna).
D. Sieradzka, Drukarstwo województwa śląskiego w latach 1920–1939: zarys dziejów. Katowice 2001.

DRUŻYNA HARCERSKA im. JANA OPOLSKIEGO W ZAŁĘSKIEJ HAŁDZIE, zał. 1932 w ►Szkole Podstawowej nr 25. Harcówka mieściła się w przybudówce obok kuchni ►Szkoły Dokształcającej. Drużyna była sponsorowana przez Koło Przyjaciół Harcerstwa przy SP nr 25 (prezes J. Poloczek); jej komendantem był Kazimierz Deszyński.
Kronika Szkoły Podstawowej nr 25, T. 1 (wyd. internetowe).

DRZYMAŁOWSKIE STAWY (dawne Rybniki), położone na nieistniejącym potoku ►Osiek. Nazwa topograficzna używana w okresie przedindustrialnym; występuje w dokumentach: sądu pszczyńskiego (16 VI 1550) ustalającego granice Kuźnicy Boguckiej, Brynowa i Załęża, na planie odręcznym Katowic (1656), w ►Urbarzu załęskim (1702), w protokole sporu granicznego Pawła Franciszka ►Kreczyka (Krecika) z ►Promnitzami (1718).

DUDEK Franciszek, (28 XII 1852, Załęska Hałda – 4 III 1896, Załęże), górnik przodowy; jedna z 104 ofiar poległych w wielkiej ►katastrofie górniczej na kopalni „Kleofas” w nocy 3/4 III 1896. Patron ul. na ►Kolonii Ignacego Mościckiego.
U. Rzewiczok, Dudek Franciszek, [w:] Patronowie katowickich ulic i placów, Katowice 2013.

DUDEK Maksymilian (23 IV 1895, Chorzów – ?), górnik kopalni ►Kleofas, działacz niepodległościowy, żołnierz „Błękitnej Armii” gen. Józefa Hallera, walczył w III powstaniu śląskim (zob. ►Powstania śląskie) w 1. kompanii 1. pułku powstańczego; działacz (także naczelnik) ►Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” Załęże.
APK, zesp, Giesche SA, sygn. 5307.

DUDEK Teodor (7 IX 1890, Załęże – ?), uczestnik I wojny światowej, żołnierz pułku piechoty w Świdnicy; organizator ►Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska w Załężu; w II powstaniu śląskim był zastępcą komendanta placówki Centrali Wychowania Fizycznego, w III – dowódcą drugiego oddziału (walki pod Wirkiem); kronikarz powstańczy, zilustrował przebieg ►Powstań śląskich i ►Plebiscytu w Załężu;
APK zesp. Śląski Instytut Naukowy, sygn. E. Długajczyk, P. Parys, Archiwum powstań śląskich, t. 1. Okres pierwszego powstania śląskiego 1919 r. Katowice 2017.

DUDKA Franciszka ULICA (w okresie okupacji hitlerowskiej Altwaterweg), położona na ►Kolonii Ignacego Mościckiego, wytyczona w 1929 w układzie równoleżnikowym, dł. 97 m, brukowana; zabudowania – domki dwurodzinne. Mieszkańcem był m.in. posterunkowy Wojciech Tatera.
P. Nadolski: Ulice. Nazewnictwo w przekroju historycznym. [W:] Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo. Red. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz. T. 2. Katowice 2012; Księga adresowa Wielkich Katowic. Katowice 1935.

DULĘBY Henryka ULICA, nazwa od 1981, dł. 0,5 km, w pn.-zach. części ►Osiedla Witosa, łącząc je z osiedlem ►Obroki. Ważniejsze obiekty: delikatesy, pralnia tapicerska.

DWORSKI OBSZAR W ZAŁĘŻU, 488,6 ha, zamieszkały przez 1610 mieszkańców (październik 1922), ze zdecydowaną przewagą ludności wyznania katolickiego (1565 mieszkańców), a ponadto ewangelickiego (45 mieszkańców); 40 urzędników, 800 robotników i ich rodziny. W administracji d.o. znajdowały się: zamek, majątek rolny oraz szyby ►Schwarzenfeld, ►Frankenberg, Cezar, kopalnia ►Kleofas z łaźniami, pralniami, cegielniami; zarządcą d.o. z ramienia Giesche SA był Stanisław ►Koźma. Obszar włączono do ►Dzielnicy III miasta Katowice.
APK zesp. Wydział Powiatowy Katowice, sygn. 112.

DWORZAŃCZYK Józef (1870, Sierpc – 11 VIII 1931, Contrexéville), przemysłowiec, generalny dyrektor i wiceprezes ►Giesche SA, prezes komisji podatkowej Śląskiej Izby Handlowej, Stowarzyszenia Dozoru Kotłów Parowych, członek zarządu ►Związku „Rawa”, Związku Pracodawców Górnośląskiego Przemysłu Górniczo-Hutniczego, Komitetu Wykonawczego Polskiej Konwencji Węglowej, sędzia Sądu Administracyjnego w Katowicach. Pochowany został na Powązkach w Warszawie, a mszę pogrzebową odprawiono w ►Kościele pw. św. Józefa w Załężu.

DWORZEC TOWAROWY KOPALNI KLEOFAS, ekspedycja towarowa na terenie Wielkich Hajduk, dł. 900 m, 10,754 km torów kolejowych.
APK, zesp. Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego, sygn. 1170.

DWÓR W ZAŁĘŻU (Zamek Załęski, potocznie zamek), dwukondygnacyjny, neoklasycystyczny pałac położony w Załężu przy ►ul. Gliwickiej 159. Powstał w miejscu obiektu drewnianego, usytuowanego przy głównej drodze wiejskiej, który w okresie gospodarki folwarcznej (XVI w.) spełniał funkcję ośrodka administracyjnego. Przebudowany po raz pierwszy według planu z 20 VII 1886, kolejny raz w l. 1905–1907 według planu i założeń architektonicznych ►Zillmannów Emila i Georga; współistniał z zespołem zabudowań gospodarczych (spichlerze, stodoły, kuźnia); otoczony parkiem składającym się z 2 części rozdzielonych ul. Gliwicką: północnej (gdzie zlokalizowany jest dwór) oraz południowej (ob. ►Plac ks. J. Londzina) – teren rekreacji mieszkańców. W l. 1886–1945 swoją siedzibę miała tam regionalna dyrekcja ►Spółki Akcyjnej Spadkobierców Jerzego von Giesche; od 1887 mieszkał generalny dyrektor Giesches Erben Friedrich Bernhardi (w 1896 kierował akcją ratowniczą w ►kopalni „Kleofas”). Przed ►I wojną światową mieściły się tam: firma Montana Cement i zakłady przemysłu spożywczego (mleczarnia, warzelnie ziemniaków i buraków), stacjonowała też 23. Dywizja Piechoty – w VIII–IX 1939 11. kompania IV batalionu fortecznego ►73. Pułku Piechoty pod dowództwem ►Mariana Tułaka; w II poł. l. 40. XX w. w dworze i części parku ulokowano obóz pracy dla kobiet. Po zakończeniu ►II wojny światowej obiekt sporów pomiędzy Ministerstwem Rolnictwa i Reform Rolnych i Centralnym Zarządem Przemysłu Węglowego; od 14 I 1948 w gestii Państwowego Zarządu Nieruchomości Ziemskich. Zatracił pierwotny charakter – urządzono w nim mieszkania dla urzędników, powstała też  koncepcja przebudowy na hotel robotniczy (ok. 150 mieszkań); ostatecznie ulokowano tam Górniczy Zakład Lecznictwa Ambulatoryjnego, a w l. 1955−1960 przedszkole (przeniesione później przeniesiono do budynku obok). Po zakupie w 2007 przez spółkę został odrestaurowywany, a po adaptacji pomieszczeń od 2009 działa w nim prywatny Szpital Avimed.

DWUNASTU APOSTOŁÓW KOLONIA, nieprawidłowa lansowana dotąd w historiografii nazwa ►Osiedla (Kolonii) Kopalni „Wujek”; w rzeczywistości nazwą Kolonia Dwunastu Apostołów nazywano istniejące co najwyżej do wybuchu I wojny światowej osiedle na tzw. Kamionce (rejon Katowickiej Hałdy).
K. Seidl, Das Arbeiterwohnungswesen in der Oberschlesischen Montanindustrie, Kattowitz 1913.

DYLLUS Alojzy (2 III 1895, Sobiszowice – 1 V 1945, Kennelbach k. Bregancji w Austrii), pseud. Michael Glotz, ksiądz. Studiował na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Wrocławskiego (1918–1921). Święcenia kapłańskie przyjął 19 VI 1921 we Wrocławiu. Prowadził pracę duszpasterską w parafiach: św. Apostołów Piotra i Pawła w Świętochłowicach, Jana Chrzciciela w Pawłowicach i ►św. Józefa w Załężu (od 1925). Był redaktorem naczelnym „Sonntagsbote”, pisywał wiersze o życiu codziennym na Śląsku do „Der Oberschlesische Kurier”. Pełnił obowiązki kapelana rezerwy Wojska Polskiego (1928) oraz katechety w prywatnym gimnazjum niemieckim oraz szkole powszechnej w Pszczynie (1932). Był administratorem parafii św. Marii Magdaleny w Cieszynie – opuścił parafię bez zgody kurii. Zginął w czasie bombardowania.
E-ncyklopedia, Historia Kościoła na Śląsku.

DYLUWIUM, starsza epoka czwartorzędu; wytwory tego okresu (►piaski i iły) przykrywają karbońskie pokłady węgla kamiennego w byłej kopalni ►Kleofas.

DYREKCJA HUTY BAILDON, obiekt przy ►ul. Żelaznej 9; gmach wybudowany w 1908 w stylu historyzującym o cechach neobaroku – 2-kondygnacyjny (podpiwniczony z poddaszem, kubatura 6241 m3), bryła na rzucie prostokąta, fasada z 3 ryzalitami (drzwi wyjściowe pośrodku), dach wielospadowy kryty dachówką ceramiczną, elewacje zdobione ceglanymi lizenami. Budynek od początku XX w. aż do likwidacji huty 100 lat później służył jako siedziba dyrekcji lub zarządu przedsiębiorstwa. W l. 2010–2012 gruntownie zmodernizowany (pozostawiono jedynie oryginalną konstrukcję schodów w klatce schodowej) i dostosowano do współczesnych wymagań.
M. Bulsa, G. Grzegorek, B. Witaszczyk, Domy i gmachy Katowic. T. 1. Katowice 2011.

DYTKO Edward Jan (wcześniej Ewald Oskar) (18 X 1914, Załęże – 13 VI 1993, Katowice), piłkarz, zawodnik klubów sportowych: „Dąb” Katowice (1931–1939), Erster Fußball Club Katowice (1939–1942), „Gwardia” Katowice (1945), ►Baildon Katowice (1946–1950). W l. 1935–1939 wystąpił 22 razy jako reprezentant Polski, m.in. na IO (1936) i MŚ (1938). Pracował jako trener: Robotniczy RKS Radzionków, RKS „Walcownia” Dziedzice, BKS Bielsko, „Orzeł” Sośnica, CKS Czeladź, KS Huta Łaziska, „Dąb” Katowice, GKS Katowice. Osiągnięcia: występy w I lidze (1936). Pochowany na cmentarzu parafialnym w Katowicach-Dębie.
B. Tuszyński, H. Kurzyński: Od Chamonix i Paryża do Vancouver. Leksykon olimpijczyków polskich 1924–2010. Warszawa 2010; U. Rzewiczok: Dzieje Dębu (1299–1999). Monografia historyczna dzielnicy Katowic. Katowice 1999.

DZIACZKO, właśc. Bracia Dziaczko, renomowana firma rzemieślnicza (warsztaty ślusarskie i kowalskie) w branży metalowej w Załężu przy ul. Stanisława Wojciechowskiego (ob. ►ul. Gliwicka), zał. 1921 przez Jerzego Dziaczko i jego brata. W 1932 zatrudniała 40 pracowników. Wykonała wyposażenie metalowe gmachów Urzędu Rent Wojskowych i Urzędu Skarbowego w Katowicach. Po wybuchu ►II wojny światowej przejęta w ręce niemieckie. Po 1945 nie wznowiła działalności.
Księga Pamiątkowa Rzemiosła Śląskiego 1922–1932, wydana na podstawie aktów, protokołów i sprawozdań Izby Rzemieślniczej, Cechów, Związków Cechowych i innych organizacyj rzemieślniczych. Red. E. Niebrój. Katowice 1932.

DZIAŁALNOŚĆ MISYJNA W ZAŁĘŻU, zob. ►Misyjna działalność w Załężu.

DZIAŁKOWIEC ŚLĄSKI, czasopismo fachowe, zał. 1933, dodatek „Rolnika Śląskiego”, od 1934 organ ►Okręgowego Związku Towarzystw Ogrodów Działkowych i Przydomowych Województwa Śląskiego. Komitet redakcyjny tworzyli: Antoni Nowak, Stanisław Hartmann, Józef Słomka, ►Władysław Włosik. Początkowo dwutygodnik, od 1936 tygodnik redagowany przez J. Słomkę. Od 1938 czasopismo o charakterze ogólnopolskim, ilustrowane, publikujące artykuły fachowe, częściowo pisane gwarą śląską, z działem dla kobiet i dzieci, opłacane z funduszy Wojewódzkiego Biura Rolnego i Wojewódzkiego Biura Funduszu Pracy, bezpłatne. W 1935 abonamentem dysponowało 2 tys. osób. Czasopismo reaktywowane w l. 1946–1949 p.n. „Działkowiec Polski” (red. Stanisław Hartmann).
Dziesięć lat pracy Okręgowego Związku Towarzystw Ogródków Działkowych i Osiedli Województwa Śląskiego 1928–1938. Katowice 1938.

DZIECIĘCY ZESPÓŁ BALETOWY ►Zakładowego Domu Kultury Huty Baildon, zał. 1953; w 1973 skupiał 40 dzieci w wieku 4–10 lat; występował na scenach szkół oraz różnych zakładów pracy i przedsiębiorstw różnych branż.
Kronika Zakładowego Domu Kultury Huty Baildon w MHK; „Głos Baildonu” 1973, nr 15.

DZIEŁO PIOTRA APOSTOŁA POD WEZWANIEM ŚW. TERESY OD DZIECIĄTKA JEZUS, zob. ►Misyjna działalność w parafii św. Józefa.

DZIEŃ CHORYCH, w ►parafii św. Józefa w Załężu, najbardziej uroczysty charakter miał jubileusz 100-lecia istnienia Towarzystwa św. Wincentego a Paulo; brało w nim udział 78 osób, w tym chorych, powyżej 70 roku życia, z mszą świętą i śniadaniem z ks. Alfonsem ►Wolnym i o. Jackiem, przy udziale orkiestry kościelnej.
„Górnoślązak” 1933, nr 186.

DZIEWCZYNA Z KARABINEM, MURAL przedstawiający dziewczynę z karabinem widzianą z różnych perspektyw, malowidło znajduje się na bocznej ścianie kamienicy przy ul. ►Gliwickiej 60. Autorką muralu, powstałego w 2012 roku, jest Hyuro, bardzo często malująca murale, które wyglądają jak klatki z filmu albo ujęcia postaci ze wszystkich możliwych stron.
P. Fuglewicz, B. Zygmańska: Spacerownik po Katowicach. Śródmieście, część południowa. Katowice 2022.

9-KLASOWA SZKOŁA I STOPNIA, zob. ►Zespół Szkół Huty Baildon.

DZIWNÓW, ośrodek kolonijny ►Huty Baildon nad Bałtykiem, utworzony w 1952, zlokalizowany w willach „Ustronianka”, „Jaskółka”, „Mewa” (obecnie obiekty nie istnieją).
„Głos Baildonu” 1952, nr 12.

DZWONY W KOŚCIELE p.w. ŚW. JÓZEFA W ZAŁĘŻU, pierwsze dzwony, odlane w Apoldzie, zawisły na wieży w 1900; 3 z nich w 1917 zostały zarekwirowane na potrzeby wojska. Kolejne, zawieszone w 1925, pochodzące z ludwisarni Karol Schwabe w Białej, ufundowali wierni: św. Antoni (704 kg) – Antoni i Paula Tessarzowie, św. Augustyn (435 kg) – Augustyn Wagner, św. Jan Chrzciciel (366 kg) – Jan i Katarzyna Pierończykowie, św. Józef (224 kg) – ►Józef i Katarzyna Wolny. W 1942 hitlerowcy ukradli 3 największe dzwony. Nowe, które odlano w miejsce skradzionych, to: św. Maryja (833 kg), w. Florian (534 kg) i św. Barbara (402 kg). Zawisły one w 1959 obok do dziś dzwoniącego najmniejszego z poprzednio odlanych dzwonu św. Józefa.
G. Grzegorek: Parafie i kościoły Katowic. Katowice 2014.