R

 

RADA JEDNOSTKI POMOCNICZEJ NR 7 W ZAŁĘŻU, struktura zainicjowana w 2014 roku, zrealizowana w ramach projektu „Rady Dzielnic”. po zebraniu łącznie 1191 podpisów mieszkańców w ramach tej inicjatywy. 15 października 2014 Rada Miasta Katowice uchwaliła statut Jednostki Pomocniczej nr 7 Załęże, natomiast 29 października 2014 roku zarządziła pierwsze w historii wybory do Rady, które odbyły się 1 marca 2015. Rada Dzielnicy składa się z 15 radnych wybieranych na 4-letnią kadencję, organem wykonawczym jest Zarząd Dzielnicy. Siedziba Rady Dzielnicy znajduje się przy ulicy ►Gliwickiej 150, przy skrzyżowaniu z ulicą ►Pokoju. Przewodniczącym Rady Dzielnicy kadencji 2019–2023 jest Andrzej Karol, natomiast przewodniczącym Zarządu Krystian Zybura.

RADFAHRERCLUB ZAŁĘŻE, jeden z pierwszych klubów sportowych w Załężu, zał. ok. 1914, działalność zakończył ok. 1922; brak szczegółowych informacji na temat jego działalności; funkcję prezesa pełnił Józef Chwałek.
A. Steuer: Ruch sportowy w Katowicach-Załężu (1895–1998). [W:] „Kronika Katowic”. T. 8. Katowice 1999.

RADIOKLUB HUTY BAILDON, nazwa sekcji łączności koła ►Ligi Obrony Kraju przy Hucie Baildon, zał. 1965; siedziby w ►Zakładowym Domu Kultury Huty Baildon i baraku przy ►ul. 18 Sierpnia w Załężu. Prowadził sekcje: radiokrótkofalówkową, majsterkowania, organizacji kursów; dysponował radiostacja, nadajnikami i 2 adapterami; członkowie zdobywali czołowe miejsca na tzw. Zawodach Kościuszkowskich na szczeblu miejskim i wojewódzkim.
U. Rzewiczok: Huta Baildon i jej twórca. Katowice 2009; „Głos Baildon” 1968, nr 1.

RADIOWĘZEŁ ZAŁĘŻE; zespół urządzeń służących do przewodowego przekazywania programów radiowych większej liczbie odbiorców, utworzony w latach 40. XX w.; w 1951 roku zainstalowanych było 880 tzw. kołchoźników (głośników), na terenie Załęża, Dębu, Klimzowca, Józefowca, Wełnowca, Chorzowa-Batorego; stacja radiowęzła przy ul. Wojciechowskiego 104 (►Gliwickiej), z filią w Bogucicach, pracowała w nieodpowiednich warunkach (bliskość linii tramwajowej, zły stan techniczny lokalu), z urządzeniami służącymi do uzyskiwania i wzmacniania sygnału przekazywanego z rozgłośni centralnej lub innego źródła, niekiedy także do tworzenia własnych programów.
APK, zesp. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Katowice, Kultura i Sztuka sygn. 370.

RAJ (poprzednie nazwy: „Corso”, „Oaza”), kino w Załężu przy ul. Wojciechowskiego (ob. ►ul. Gliwicka) 70. Właścicielami byli: ►Dawid Altholz, Stanisława Bajerówna, Eliasz Zylberg. Zostało przejęte przez Treuhandstelle Ost (Robert Gawlik z Wełnowca); od 1940 funkcjonowało pod nazwą Gloria, a od ok. 1944 ►Apollo.
APK, zesp. Urząd Wojewódzki Śląski, sygn. 825; APK, zesp. Miasto Katowice, sygn. 400; AUM, zesp. 1, sygn. 2433; J. Lewandowski: Kino na pograniczu. Wędrówki po dziejach filmu na Górnym Śląsku. Katowice 1998; E. Buła: Bilet do kina. Katowickie przybytki X muzy 1945–1976. W: Nie tylko filmy, nie same kina. „Z dziejów X muzy na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim”. Red. A. Gwóźdź. Sosnowiec 1996.

RAK, nazwa miejscowa istniejącego w XX w. stawu w ►Lesie Załęskim.

RAKETT, klub tenisowy, zał. 1929 na ►Obrokach z inicjatywy grupy polskich inżynierów ►kopalni „Kleofas”. Należał do Zrzeszenia Górnośląskich Klubów Tenisowych Śląskiego Związku Lawn Tenisowego. Zawodnicy uczestniczyli w rozgrywkach tenisowych klasy B. Zbudował własne korty i domek klubowy. Funkcję prezesa pełnił Ślossorz. Rozwiązany w 1936.
A. Steuer: Ruch sportowy w Katowicach-Załężu (1895–1998). W: „Kronika Katowic”. T. 8. Katowice 1999; „Polonia” 1929, nr 1673.

RATAJA Macieja ULICA (od 1991, pierwotnie od 1951 Pawła Findera), położona w północno-wschodniej części ►Osiedla Witosa, dł. 0,7 km; powierzchnia asfaltowa, chodniki, ścieżka rowerowa, zabudowana blokami mieszkalnymi. Ważniejsze obiekty: ►Przedszkole Miejskie nr 94, ►Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna nr 1 w Katowicach, ►Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej, ►Ośrodek Rehabilitacyjno-Rewalidacyjny.

RATUSZ GMINY ZAŁĘŻE, przy ul. ►Gliwickiej 102, zabytkowy gmach dawnego urzędu gminy z 1897 roku, wybudowany w stylu neogotyckim. Obiekt wpisany został do rejestru zabytków 7 czerwca 2022 roku.
https://g.ekspert.infor.pl/p/_dane/akty_pdf/U85/2016/142/4255.pdf

RAWA (Roździanka), rzeka (potok) w dorzeczu Wisły, największy prawy dopływ Brynicy, dł. 19,6 km; ze źródłami na terenie Rudy Śląskiej lub Świętochłowic; od początku istnienia miejscowości Załęże Rawa tworzyła północną granicę z Dębem, zmienioną na korzyść Załęża wyrokiem sądu bytomskiego z 1744 roku (po wylewie rzeki spowodowanym powodzią w 1734 roku), od 1871 regulowana, od 1913 z funkcjonującym Związkiem Oczyszczania Rawy; w czasie powodzi w 1934 roku pomysłowi mieszkańcy zorganizowali transport na drugi brzeg tratwami i pobierali za to opłatę.

RAWY DOLINA, przebiegająca równoleżnikowo, ok. 10 km, forma dolinna głęboko wcięta (ponad 100 m) w utwory karbońskie, wypełniona osadami plejstoceńskimi (o miąższości ok. 60 m, w rejonie kopalni ►Kleofas ok. 100 m); zaznaczają się dwa poziomy terasowe – niższy to holoceńskie dno rozcięte korytem rzeki ►Rawy; wyższy – powierzchnia erozyjno-denudacyjna powstała po zlodowaceniu środkowopolskim.
D. Absalon, S. Czaja, A. T. Jankowski: Środowisko geograficzne. W: Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo. T. 1. Red. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz. Katowice 2012.

RECKE zob. szyb ►Fortuna III.

REEMIGRACJA POLAKÓW Z FRANCJI I BELGII, proces społeczno-polityczny zapoczątkowany w 1946 roku, podjęty przez władze państwowe Polski w celu zapewnienia kadr roboczych w powojennym górnictwie; dotyczył górników z Francji i Belgii, w pierwszym etapie miały miejsce głównie kolejowe transporty, ich celem było uzupełnienie załóg robotniczych na Ziemiach Zachodnich (w kopalniach Dolnośląskiego, Gliwickiego i Bytomskiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego); od połowy 1947 roku proces objął przedwojenne województwo śląskie i Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego; kopalnię ►Kleofas w Załężu zasiliło we wrześniu 1947 co najmniej 13 górników – reemigrantów z Francji (m.in. Józef Anielczyk, Antoni Bryksa, Józef Spyrka; nazwiska reemigrantów z Belgii nie są znane), z których niektórzy zamieszkali w budynku przy ul. Strzybnego (zob. ul. ►Tokarska), inni przy szybie Ulryk (zob. ►Zachodni), w Chorzowie-Batorym, najwięcej reemigrantów (prawdopodobnie ok. 200) zamieszkało w ►Załęskiej Hałdzie po wybudowaniu fińskich domków (zob. ►Załęska Hałda (fińskie domki).
APK, zesp. Centralny Zarząd Przemysłu Węglowego, sygn. 4888, 4902, 4915.

REGUŁA Paweł (24 VI 1879 – [?]), działacz społeczno-polityczny i samorządowy; powstaniec śląski, członek Rady Gminnej w l. 1923–1924, egzekutor podatkowy; od 1933 prezes grupy miejscowej ►Związku Powstańców Śląskich w Załężu, członek Zarządu kościelnego przy ►parafii pw. św. Józefa w Załężu.
APK, zesp. Wydział Powiatowy Katowice ,sygn. 254„Polska Zachodnia” 1933, nr 50.

REISSÓWNA Małgorzata (21 III 1893, Bielsko – po 1939), nauczycielka, absolwentka szkoły wydziałowej i seminarium w Bielsku; katechetka; w latach 1920–1925 pracowała w prywatnej szkole z niemieckim językiem wykładowym w Nowym Boguminie (Novym Bohuminie, dziś Czechy); przyjęta do ►Szkoły Podstawowej nr 27 z niemieckim językiem wykładowym w Katowicach-Załężu, od 1938 w SP nr 9 w Katowicach.
APK, zesp. Urząd Wojewódzki Śląski – Wydział Oświecenia Publicznego i Wyznań Religijnych – nauczyciele, sygn. R-44.

RELAKSOWA ULICA, długości 250 m; wybudowana została w 2013 roku na działkach należących do miasta Katowice i Naczelnej Dyrekcji Kolei Państwowych w Warszawie i wtedy też otrzymała nazwę; znajdują się na niej m.in. parkingi, tuż obok rozciąga się teren ORW ►Bugla.

RELUICJA 1827; uwłaszczenie chłopów posiadających gospodarstwa kmiece; podstawę prawną stanowiła umowa z 1821 roku pomiędzy Fryderykiem von ►Wrochemem i 22 właścicielami gospodarstw; u. likwidowało uprawnienia pana w stosunku do poddanych oraz zniosło czynności i zobowiązania chłopskie w stosunku do dworu.
K. Sarna: Powstanie miasta Katowic na tle industrializacji Śląska. Wrocław 1965.

REMIZA ZAKŁADOWEJ STRAŻY POŻARNEJ KOPALNI KLEOFAS, wybudowana w 1908 roku według projektu Emila i Georga ►Zillmannów; w 1920 powstała ścianka do ćwiczeń
AUM, zesp. 4, sygn. 41.

REWIR LEŚNY ZAŁĘŻE zob. ►Las Załęski

REWOLUCJONISTÓW ULICA zob. ►Obroki (ulica)

RINALDO, nazwa kopalni na polu górniczym ►Rinaldo, utworzona 1844; nie była eksploatowana.
G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Kreacja i redakcja G. Grzegorek. Wstęp L. Jodliński. Katowice 2017.

RINALDO, pole górnicze o powierzchni 1 km² na terenie Załęża, nadane 17 I 1844 przez Wyższy Urząd Górniczy; graniczyło z polami Gottes Grubbe, ►Christnacht (od północy), ►Eva (od wschodu), ►Adam i Lora (od południa), Beatens Segen (od zachodu, zob. ►Batory); w 1867 wraz nadaniami ►Adam, ►Eva, ►Joseph, ►Jenny i ►Cleophas zostało skonsolidowane w nową ►kopalnię Kleofas (Cleophas). Właściciele: ►Antoni Klausa, ►Karol Godula, ►Joanna Gryzik-Schafgotsch; od 1880 właścicielem była ►Giesche SA.
R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997; G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Kreacja i redakcja G. Grzegorek. Wstęp L. Jodliński. Katowice 2017.

ROBERT, szyb kopalni ►„Charlotte”, głęb. 11,23 m, zgłębiony przed XI 1824; nazwa patronimiczna o nieustalonym rodowodzie.
R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997.

ROLECKI Mieczysław (23 IV 1905, Witowice, pow. miechowicki–?), znany rysownik, karykaturzysta; autor albumu „Karykatury śląskie”; członek Związku Artystyczno- Literackiego na Śląsku; nauczyciel rysunków w Wyrach (1926–1929), Bogucicach (1929–1931), Załęskiej Hałdzie (1931–1936), Bykowinie (1936–1937), Lyskach (1937–1938), Moszczenicy (1938–1939).
APK, zesp. Urząd Wojewódzki Śląski Wydział Oświecenia Publicznego i Wyznań Religijnych – nauczyciele, sygn. R.75.

ROMOWIE (Cyganie), koczownicza ludność pochodzenia indyjskiego. Pierwsze wzmianki prasowe dotyczące ich obecności w Załężu pochodzą z lat 1919–1920, brali udział w polskich działaniach przedplebiscytowych (występy muzyczne), niewykluczone, że z tego okresu pochodzi nazwa topograficzna ►Cygański targ; po 1945 roku dokonywało się osadnictwo przymusowe ludności mieszkającej dotąd w rejonie śródmieścia, zepchniętej do Załęża przez władze administracyjne miasta; na przełomie lat 60.–70. XX w. jedna z rodzin, utalentowana artystycznie, została objęta mecenatem władz województwa katowickiego; charakterystyczne, wysokie nagrobki na cmentarzu parafialnym św. Józefa w Załężu.
APK, Zesp. Urząd Wojewódzki Śląskie, Wydział Kultury, sygn. 3/539.

ROMUS, szyb kopalni ►„Charlotte”, potem kopalni ►„Victor”, głęb. 19,49 m, zgłębiony po 1859; nazwa patronimiczna o nieustalonym rodowodzie.
R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997.

roszak-stanislaw

ROSZAK Stanisław (20 IV 1896, Poznań – 11 X 1974, Katowice), lekarz pediatra, uczestnik powstania wielkopolskiego (jako lekarz podporucznik na odcinku od Zbąszyna do Leszna). Dyplom lekarski uzyskał w 1923; od 1926 mieszkaniec Katowic – lekarz Kasy Chorych, pierwszy polski pediatra w Katowicach, naczelny lekarz i ordynator, dyrektor Szpitala dla Dzieci w Katowicach (od 1945 w Załężu przekształcony w ►Wojewódzki Szpital Specjalistyczny dla Dzieci); organizator  Kuchni Mlecznej dla dzieci, która przetrwała do lat powojennych; skarbnik Towarzystwa Lekarzy Polaków na Śląsku, członek Zarządu Sekcji Lekarzy Specjalistów w Związku Gospodarczym Lekarzy Polaków Woj. Śląskiego. W 1936 uczestniczył w zjeździe jubileuszowym Związku Młodzieży Polskiej „Zet” w Warszawie. W 1939 uwięziony przez gestapo – ze względu na brak pediatrów pozwolono mu na pracę lekarza w Kasie Chorych w Katowicach; wspomagał materialnie rodziny lekarskie wysiedlone z Górnego Śląska do Generalnej Guberni, współpracował ze służbą zdrowia inspektoratu Katowice Okręgu Śląskiego Armii Krajowej, pracował też w Ubezpieczalni Społecznej. Od 1947 współpracował ze Społecznym Komitetem Budowy Sanatorium dla Dzieci w Rabce im. Wincentego Pstrowskigo. W 1951 zorganizował Oddział Śląski Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego i został jego przewodniczącym. Pochowany na cmentarzu przy ul. Francuskiej w Katowicach.
K. Brożek: Polscy lekarze na Górnym Śląsku i Śląsku Cieszyńskim od końca XIX do połowy XX wieku. Katowice 2009.

ROWEROWY TRANSPORT, sieć infrastruktury rowerowej na terenie Załęża koncentruje się w zachodniej części dzielnicy, położonej na zachód od ulicy Feliksa ►Bocheńskiego, w połowie 2022 roku na terenie Załęża jego strukturę tworzyły: drogi dla rowerów – ulice: ►Bracka (po wschodniej stronie; asfalt), Bocheńskiego od skrzyżowania z ulicą ►Gliwicką do ulicy Józefa ►Pukowca (po zachodniej stronie ulicy; asfalt) i Gliwicka (krótki fragment pomiędzy skrzyżowaniami ulic Bocheńskiego i ►Pokoju (asfalt; północna strona ulicy), ciągi pieszo-rowerowe – droga łącząca Załęże z osiedlem Tysiąclecia pomiędzy przystankiem tramwajowym Załęże Wiśniowa a stawem Maroko (droga z kostki brukowej); ciągi z dopuszczalnym ruchem po chodniku – ulice: ►Wiśniowa (na całej długości, zachodnia strona drogi, kostka brukowa), Gliwicka na odcinku od skrzyżowania z ulicą św. ►Jana Pawła II do ulicy Jana ►Kupca (do skrzyżowania z ulicą Wiśniową po północnej stronie drogi, pozostały fragment po południowej stronie, kostka brukowa) i Bocheńskiego do skrzyżowania z ulicą J. Pukowca (wschodnia strona ulicy); ►Trasa rowerowa nr 103.

RÓW JANA KUPCA, południowy dopływ ►Rawy; potok częściowo zanieczyszczony (podlegał ►Związkowi Oczyszczania Rawy), płynął wzdłuż ►ul. J. Kupca i ►placu Londzina; nazwa występuje w protokole oględzin komisji miejskiej w l. 30. XX w. (brak dokładnej daty) oraz w deklaracji Obozu Zjednoczenia Narodowego Oddział Załęże z 4 IV 1939.
AUM, zesp. 1, sygn. 2012.

RÓW KOPALNI KLEOFAS, południowy dopływ ►Rawy; potok odprowadzający wody dołowe ►kopalni „Kleofas”, silnie zanieczyszczony (podlegał ►Związkowi Oczyszczania Rawy); nazwa występuje w protokole oględzin komisji miejskiej w l. 30. XX w. (brak dokładnej daty).
AUM, zesp. 1, sygn. 2012.

RÓW KOPALNI WUJEK, południowy dopływ ►Rawy; potok odprowadzający wody dołowe kopalni „Wujek”, silnie zanieczyszczony (podlegał ►Związkowi Oczyszczania Rawy); nazwa występuje w protokole oględzin komisji miejskiej w l. 30. XX w. (brak dokładnej daty).
AUM, zesp. 1, sygn. 2012.

RÓŻANE, nazwa osiedla powstałego u zbiegu ulic Wincentego Witosa i Walerego Sławka (drugi etap osiedla Sławka), złożonego z kompleksu czterech siedmiokondygnacyjnych budynków z 55 komfortowymi i nowoczesnymi mieszkaniami. Pierwszy budynek mieszkalny, siedmiokondygnacyjny (o zwartej, oszczędnej bryle, regularnych podziałach elewacji i powtarzalnych rytmach okien typu portfenetr, mieszkaniami zaprojektowanymi według jednolitej zasady, obejmującej możliwość połączenia lub oddzielenia kuchni od pokoju dziennego). oddany został do użytkowania we wrześniu 2015 roku, niepodpiwniczony. o łącznej powierzchni użytkowej mieszkań 2703,21 m kw., przeważają w nim mieszkania dwupokojowe (70%), pozostałe to lokale trzy- i jednopokojowe. Mieszkania z balkonem usytuowane na parterze posiadają przynależny taras z ogródkiem przydomowym. Nowoczesna architektura osiedla i funkcjonalne rozwiązania łączą się tutaj ze śląską tradycją. Prosta i uporządkowana bryła oraz kolor elewacji ozdobionej motywem roślinnym – różą, odnosi się bezpośrednio do fasady budynku poczty położonej w historycznej dzielnicy Katowic – Nikiszowcu. Kolejne budynki będą miały tę samą barwę i podobne murale, lecz w każdym z nich inne i usytuowane w innych miejscach elewacji niż w zrealizowanym budynku. Barwa budynków i murale nawiązują do tradycji śląskiego budownictwa patronackiego z czerwonej cegły, któremu nieobce były dekoracje i zdobienia, a także do historycznych i współczesnych wzorców; autorem projektu jest dr hab. inż. arch. Jan Pallado z Biura Projektów Architektonicznych w Katowicach, a wykonawcą firma Budmex z Nowego Sącza,

ROŻAŃSKI Andrzej Władysław (2 IX 1887, Wierzenica pod Poznaniem - 15 I 1956, Słupsk), redaktor, działacz śpiewaczy; uczeń Feliksa Nowowiejskiego, dyrygent chórów; za namową Michała Wolskiego zamieszkał na Górnym Śląsku (1910), działalność rozpoczął w chórze „Jedność” w Bytomiu od wyuczenia Roty, którą połączone chóry miały wykonać podczas zaplanowanych na lipiec 1910 roku uroczystości odsłonięcia pomnika grunwaldzkiego w Krakowie; równolegle prowadził chóry w Dębie, Piekarach Śląskich, Królewskiej Hucie (obecnie Chorzowie), Katowicach i innych miejscowościach Górnego Śląska. Z chórami w Bytomiu i Królewskiej Hucie przygotował nawet Jasełka Piotra Maszyńskiego do słów Marii Konopnickiej, ale do publicznego wykonania tego utworu wówczas nie doszło z powodu mandatów karnych nałożonych przez władze pruskie za „nielegalne” nauczanie śpiewu; był pierwszym wśród działających na Górnym Śląsku polskich dyrygentów posiadającym sporą kulturę muzyczną, przyczynił się do znacznego podniesienia poziomu tutejszych zespołów chóralnych. Jednocześnie sam tworzył, jego kompozycje, zarówno nagrodzona w konkursie poznańskim w 1912 roku Pieśń do słów Zygmunta Krasińskiego (wydana przez Związek Wielkopolskich Kół Śpiewaczych), jak i późniejsze Maj i Kaj-żeś ty kaj (zamieszczone w Śpiewniku zbiorowym, cz. III, Poznań 1923) przypominają stylem utwory wiedeńskiego kompozytora ludowych kwartetów męskich Thomasa Koschata.
K. Przybyszewski: Toruński słownik biograficzny, t. 2. Toruń 2000.

RÓŻYCKI Gustaw Michał (14 I 1892, Sucha Beskidzka – 2 III 1975, Bytom), konstruktor. Był absolwentem Politechniki w Leoben; w 1933 kupił i rozbudował Fabrykę Maszyn Górniczych ►MOJ w Załężu; konstruktor wielu nowych urządzeń i maszyn górniczych oraz twórca nowoczesnego motocykla MÓJ. Był członkiem Związku Odwetu (kierował Obwodem na Górny Śląsk), więźniem hitlerowskich obozów koncentracyjnych: Dachau, Mauthausen, Auschwitz, Sachsenhausen, Buchenwald; po ►II wojnie światowej pracował kolejno jako: kierownik zbytu w świętochłowickim Zjednoczeniu Fabryk Maszyn Górniczych, dyrektor działu zaopatrzenia maszynowego w Centrali Zaopatrzenia Materiałowego Przemysłu Węglowego w Katowicach, dyrektor techniczny wrocławskiej Fabryki Maszyn Elektrycznych, kierownik budowy kopalń „Halemba” i „Nowy Wirek” w Rudzkim Zjednoczeniu Przemysłu Węglowego w Bytomiu, kierownik pracowni, a później generalny projektant w Biurze Projektów Górniczych w Katowicach. Od 1959 pracował w katowickim oddziale Dolnośląskiego Biura Projektów Przemysłu Węglowego. Na emeryturę przeszedł w 1962. Usprawnił i wynalazł rodzaj silnika spalinowego z wirującym tłokiem (opatentowany w 1947) i przenośnik urobku „Rogus”; opracował rozwiązania usprawniające transport taśmowy i wprowadził hydrotransport mas ziemnych w kopalniach odkrywkowych; prowadził prace nad szynowymi pojazdami z taśmą przesuwaną na rolkach, które miały służyć do transportu nadkładu i urobku (interesujące technicznie – w większości nie zostały wdrożone do produkcji).
J. Jaros: Różycki Gustaw Michał (1892–1975). W: Polski słownik biograficzny. T. 32. Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.

RUCH I zob. ►Katowice – Kleofas

RUCH II zob. ►Katowice – Kleofas

RUCH KOBIECY W ZAŁĘŻU, wyodrębniony strukturalnie na początku XX w., rozwijał się na wielu polach: związany był z socjaldemokracją (od ok. 1901 roku), wspólny dla Polaków i Niemców – z prekursorów znana była m.in. Anna ►Dróżdż z ►Załęskiej Hałdy (obszaru); był ruchem świeckim – kulturalno-oświatowym (zob. ►Czytelnia dla Kobiet w Załężu) – pionierką tych działań była Franciszka ►Ciemięgowa – i kościelnym: Sodalicja Panien i Sodalicja Kobiet, zob. ►Sodalicja Mariańska, prekursorska działalność charytatywna ►Stowarzyszenia Pań pw. św. Wincentego à Paulo (wcześniej Konferencji św. Aniołów Stróżów) w Załężu, z wyraźnie zaznaczoną odrębnością organizacyjną – niemiecką i polską – w obydwu przypadkach; tendencje emancypacyjne akcentujące oddzielność żeńskich grup zarysowały się w ►Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół” Załęże (żeńskie gniazdo powstało w nim w 1914); po 1918 roku do stricte politycznych należało związane z narodową demokracją  ►Towarzystwo Polek (1), działały dwa koła: w ►Hegenscheidta Kolonii i osiedlu huty ►Baildon; po przyłączeniu Katowic do Polski powstało kolejne koło, z młodzieżową strukturą, ►Towarzystwem Młodych Polek w Załęskiej Hałdzie (dzięki działalności pary małżeńskiej nauczycieli Marty i Ryszarda ►Ścisło). Rozwój organizacji kobiecych po przewrocie majowym odpowiadał podziałom politycznym w społeczeństwie, każda licząca się organizacja miała w Załężu swoją „przybudówkę” kobiecą – sekcję kobiet w ►Polskiej Partii Socjalistycznej w Załężu; Towarzystwo Kobiet przy ►Narodowej Partii Robotniczej, katolickie ►Towarzystwo Polek (1) w chadecji; w powstałej w 1929 roku ►Mościckiego Kolonii istniały tylko organizacje prorządowe; ruch kobiecy objął także żeńskie organizacje młodzieżowe Towarzystwa Młodych Polek (od 1925 ►Towarzystwo Młodych Polek w Załęskiej Hałdzie, od ok. 1927 ►Towarzystwo Młodych Polek w Załężu, w 1935 w Kolonii Mościckiego; od 1927 ►Harcerska Drużyna Żeńska im. Królowej Jadwigi). Dalszy rozwój polskich i niemieckich organizacji dokonywał się w strukturach parafialnych; ruch kobiecy rozwijał się w wielu dziedzinach: oświaty (nauka języka polskiego, ►Czytelnia dla kobiet w Załężu), działalności artystycznej (w tym teatralnej), kursów gospodarczych, opieki nad chorymi, rannymi, uchodźcami, wsparcia dla ubogich, zapobiegania demoralizacji, poprawy kondycji fizycznej; w okresie plebiscytu działania te przybrały na sile. Od chwili wybuchu drugiej wojny światowej funkcjonować mogła tylko jedna partia, NSDAP, oraz organizacje z nią związane (Deutsche Frauenschaft Bund, Bund Deutscher Mȁdel); po 1945 roku powstały oddziały Ligi Kobiet Polskich, natomiast coraz większe ograniczenia stawiane społecznej działalności w strukturach parafialnych spowodowały, że funkcjonowały one mniej formalnie i tym samym w bardzo ograniczonym zakresie (działaczki: Kosmołowa, M. Kuś, Zofia ►Magryś, Marta Ścisło).
G. Kempa: Uwarunkowania szans życiowych polskich kobiet na Górnym Śląsku w latach 18481939. Katowice 2001; „Śląski Kurier Poranny” 1928, nr 40.

RUCH MŁODZIEŻOWY (do 1945 roku); na przełomie XIX–XX w. aktywność młodzieży związana była z kościołem katolickim, przed 1896 rokiem z parafią św. Szczepana w Bogucicach (►Alojzjanie), następnie ►Parafią św. Józefa w Załężu, z podziałem na płeć (sodalicje: młodzieńców i panien; zob. ►Sodalicja Mariańska) i narodowość (niemieckie odpowiedniki polskich organizacji pn. Kongregation); ok. roku 1910 struktury świeckie, ►Jugendheim (ogniska młodzieżowe), tworzyła gmina; ważną rolę w dziejach miejscowości odegrało ►Harcerstwo, w Załężu powstała pierwsza na terenie Katowic struktura tego ruchu (►Pierwsza Drużyna Harcerska im. Bolesława Chrobrego, założona w 1920 roku); po regresie organizacyjnym w latach 1922–1926, nastąpiło ożywienie – rozwój w ramach struktur: ruchu kobiecego (►Towarzystwo Młodych Polek), ►paramilitarnych organizacji: ►Związku Hallerczyków (Błękitni”), ►Związku Powstańców Śląskich w Załężu (►Oddział Młodzieży Powstańczej Załęże, ►Oddział Młodzieży Powstańczej na Kolonii im. I. Mościckiego); próby tworzenia młodzieżowych struktur w ►Związku Strzeleckim były nieprzekonujące i rodziły konflikty (walka o fundusze i prestiż); w r.m. zangażowane były też partie polityczne: polskie – ►Chadecja patronowała organizacji ►Odrodzenie, ►Narodowa Partia Robotnicza – Związkowi Młodzieży Polskiej ►Jedność, ►Polska Partia Socjalistyczna►Organizacji Młodzieży Towarzystw Robotniczych (OMTUR); niemieckie – ►Deutsche Jugend Partei, a w latach 1939–1945 jedyne legalne Hitlerjugend i Bund Deutscher Mädel (zdelegalizowane w 1945).

RUCH ŚPIEWACZY W ZAŁĘŻU, jedna z najważniejszych form ►Kulturalno-oświatowej działalności w gminie i w dzielnicy Katowic, na początku XX w. zorganizowana; w pierwszym okresie dominacja struktur niemieckich, wspieranych przez miejscowy przemysł (jedno z narzędzi akcji germanizacyjnej), przede wszystkim kopalnię ►Kleofas; w środowisku górniczym działalność prowadziły: ►Arbeiter Gesang Verein, Beamten Gesang Verein Cleophasgrube, ►Männer Gesang Verein; w 1920 roku ►Giesche SA wybudowało muszlę koncertową w ►Parku przykopalnianym, z której korzystała m.in. organizacja zaangażowana w akcję plebiscytową; rozwój polskiego ruchu śpiewaczego związany był z ruchem narodowym: ►Chór im. Moniuszki, ►Chopin, ►Echo, ►Halka, ►Lutnia, ►Paderewski, ►Słowiczek; a po 1922 roku z przemysłem (►Chór Huty Baildon); oprócz towarzystw narod. w latach 20. XX w. działalność prowadziły towarzystwa robotnicze związane z ►Polską Partią Socjalistyczną w Załężu (►Przyjaźń, ►Wolny Duch); ze stowarzyszeniami działającymi przy parafiach (chór ►Sodalicji Mariańskiej Młodzieńców); po II wojnie światowej zredukowane do trzech chórów świeckich, włączonych do struktur ►Domów kultury ( kopalni ►Kleofas, Huty ►Baildon i kopalni Wujek) oraz chóru kościelnego; działacze: Klara ►Danisz, Jan ►Fojcik, Leopold ►Janicki.
J. Fojcik: Materiały do dziejów ruchu śpiewaczego na Śląsku. Katowice 1961; J. Fojcik: Śląski ruch śpiewaczy 19451974, Katowice 1983; „Polak” 1921, nr 277.

RUDERALNA ROŚLINNOŚĆ; dominująca roślinność w Załężu, ►Załęskiej Hałdzie, ►Obrokach i ►Witosa Osiedlu; zalicza się do niej roślinność występująca na hałdach, torowiskach tramwajowych, poboczach dróg, nasypów kolejowych itp.

RUPICHA, zob. ►18 Sierpnia Ulica.

RUTKOWSKA Iwona (1955, Chorzów – 25 II 2019), pseud. Iroxana, piosenkarka, autorka tekstów i kompozycji, mieszkanka Załęża. Związana m.in. z zespołem „Antracyty” i Zespołem Pieśni i Tańca Chorzów; występowała w telewizji TVS; nagrała płyty Nasze Katowice, Matka oraz solowy album Muzyka i Wy.

RUTKOWSKIEGO HENRYKA ULICA, zob. ulica Władysława ►Grabskiego.

RZEMIOSŁO (okres międzywojenny). Ze skorowidza rzemiosła wydanego w 1929 roku wynika, że na terenie Załęża i ►Załęskiej Hałdy (obszaru) funkcjonowało co najmniej 63 rzemieślników reprezentujących 18 branż. Na czoło wysuwało się piekarnictwo z 17 właścicielami, następnie fryzjerstwo i obuwnictwo (po 7), dekoratorstwo (6); krawiectwo, stolarstwo i ślusarstwo (po 4), kowalstwo i rzeźnictwo (po 3), bednarstwo i rymarstwo (po 2), blacharstwo, dekarstwo, kołodziejstwo, kamieniarstwo, malarstwo pokojowe, siodlarstwo i szklarstwo (po 1); renomowani rzemieślnicy: bracia ►Dziaczko, Alojzy Rokus; działacze polityczni rekrutujący się spośród rzemieślników: ►Wiktor Jesionek, Franciszek Fesser; działalność sportowa: Gotfryd Grützmann.

RZEMIOSŁO SZEWSKIE, w okresie międzywojennym reprezentowane przez co najmniej 7 warsztatów, których właścicielami byli: Bernard Faber, Maks Kluczka, Cyprian Lorens, Leon Ottenburger, Marta Papoń, Brunon Plotek, Idzi Widaszek. Warsztaty były skoncentrowane przy ►ul. B. Limanowskiego i ul. Wojciechowskiego (ob. ►ul. Gliwicka).
Skorowidz branż przemysłu, handlu, finansów, rzemiosła i zawodów wyzwolonych. Województwo śląskie 1929/30. [Katowice 1930]; Księga adresowa Wielkich Katowic. Katowice 1935.

RZEŹNICY, zob. ►Mięsna Branża Rzemieślnicza.

 


LEKSYKON ZAŁĘSKI

WSTĘP

Leksykon załęski ma charakter popularny, będzie zawierać minimum 1500 haseł ujmujących okres od czasów zamierzchłych do współczesności. Granice terytorialne powstającego dzieła wyznaczają granice historyczne Załęża, różniące się od współczesnych. Dlatego wśród haseł uwzględniono struktury administracji terenowej, w obrębie których funkcjonowała miejscowość (dotyczące takich jednostek terytorialnych, jak: księstwo cieszyńskie, księstwo raciborskie, majorat mysłowicki, powiat bytomski i powiat katowicki), a także struktury administracji kościelnej (dekanaty), do których miejscowości należały.

W hasłach poruszono tematy: biograficzne, topograficzne, topograficzno-historyczne, historyczne, gospodarcze, wyznaniowe, kulturalno-oświatowe, omówiono zabytki i pomniki, struktury lecznictwa i kultury fizycznej, parę haseł poświęcono kulturze ludowej.

Notki biograficzne dotyczą wyłącznie osób nieżyjących, pochodzących z terenów historycznego Załęża, a także tam zamieszkałych bądź działających, rozsławiających je poza ich granicami, o ile o ich działalności zachowały się ślady w źródłach lub dostępnych opracowaniach. Było to jedyne kryterium, jakie zastosowano, stąd w leksykonie znalazły się osoby o różnych opcjach narodowych i różnych orientacjach politycznych (m.in. działacze lewicowi, przedstawiciele duchowieństwa, osoby konsekrowane, właściciele Załęża, działacze samorządowi, powstańcy śląscy, sportowcy, nauczyciele, przedstawiciele świata kultury, dyrektorzy zakładów pracy).

Ważną część leksykonu stanowią hasła topograficzne – zarówno z topografii urzędowej (dotyczą większości ulic Załęża i Załęskiej Hałdy, nazw osiedli i kolonii, miejsc historycznych), jak i z onomastyki ludowej. Pewna grupa haseł dotyczy wydarzeń historycznych, ich wpływu na dzieje Załęża (np. działalności Armii Radzieckiej w styczniu 1945, II wojny światowej, struktur ruchu oporu podczas okupacji, I wojny światowej, powstań śląskich, plebiscytu górnośląskiego, wojny trzydziestoletniej, wojen saskich, wielkiego kryzysu gospodarczego).

Duża grupa haseł dotyczy jednostek gospodarczych. W tej grupie znajdują się wszystkie kopalnie z szybami i polami górniczymi, huty, kuźnica i inne jednostki gospodarcze różnych branż. Pewna grupa haseł odnosi się do rzemiosła, usług i handlu – obejmuje opracowania dotyczące nazw branżowych (np. fryzjerstwo, kowalstwo, piekarstwo), rzemieślników wykonujących wybrane zawody (np. budowlańcy, piekarze, stolarze), a także niektórych hurtowni, sklepów i mających długoletnie tradycje restauracji. Nie pominięto również haseł związanych z rolnictwem (np. hodowla bydła, drobiu, koni, trzody oraz uprawa roślin użytkowych, ziemniaków i żyta).

Starając się uwzględnić wszystkie aspekty dziejów Załęża, opracowano też hasła związane z życiem parafialnym realizowanym w 3 istniejących kościołach (parafie, związki i stowarzyszenia kościelne, obiekty sakralne), edukacją przedszkolną, szkolną i pozaszkolną, lecznictwem (szpitale, ważniejsze przychodnie, apteki), kulturą fizyczną i turystyką (struktury i kluby sportowe).

Przy opracowaniu leksykonu korzystano z archiwaliów Archiwum Państwowego w Katowicach i jego oddziałów w Pszczynie i Gliwicach, Archiwum Miejskiego w Katowicach, Archiwum Kurii Archidiecezjalnej w Katowicach oraz zgromadzonych w Muzeum Historii Katowic, a także informacji zamieszczanych w prasie historycznej i współczesnej, okolicznościowych wydawnictwach jubileuszowych oraz literaturze naukowej i popularnonaukowej.

Antoni Steuer

autor koncepcji opracowania i treści haseł


 


wspolczesne-granice-zaleza

Współczesne granice Załęża