W 1976 roku z inicjatywy sekcji muzealnej Katowickiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego powstała w Katowicach społeczna izba muzealna. Nie miała ona jednak statutu, budżetu, nie zatrudniała pracowników, nie mogła też spełniać najważniejszych dla muzeum zadań – gromadzenia i opracowywania zbiorów. W 1979 roku Urząd Miejski przydzielił muzeum budynek przy ul. ks. J. Szafranka 9. W styczniu 1981 roku muzeum stało się oddziałem Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, a od 1 stycznia 1983 roku samodzielną placówką pod nazwą Muzeum Historii Katowic, która zaczęła nabywać eksponaty, organizować wystawy, prowadzić działalność naukowo-badawczą oraz wydawać własne publikacje. Przy wejściu do budynku MHK przy ul. ks. J. Szafranka 9 znajduje się, odsłonięta 19 maja 2007 roku, naturalnej wielkości figura przedstawiająca postać Stanisława Ignacego Witkiewicza (rzeźbę zaprojektował młody artysta, Tomasz Wenklar, absolwent Wydziału Rzeźby krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych). W ten sposób Muzeum akcentuje posiadanie jednej z piękniejszych w Polsce kolekcji portretów Witkacego – dwudziestu sześciu wizerunków jednej modelki, zwanej przez artystę ze względu na nieregularne rysy twarzy Asymetryczną Damą. Kolekcja ta, przekazana testamentem przyszłemu muzeum przez jej właścicielkę i wspomnianą modelkę – Eugenię Wyszomirską-Kuźnicką – przyczyniła się bezpośrednio do powstania w 1981 roku Muzeum Historii Katowic.
Jednym z najcenniejszych zabytków w naszym mieście jest drewniany kościół pw. św. Michała Archanioła znajdujący się w parku Kościuszki. W maju 1997 roku prezydent Katowic podjął decyzję o zorganizowaniu w zabytkowym zespole kościoła punktu muzealnego – filii Muzeum Historii Katowic. Sprowadzony przed wojną z Syryni, pochodzący prawdopodobnie z 1510 roku (a może nawet z 1305 ) kościół pełni nadal funkcje sakralne, pozostając jednocześnie pod opieką Muzeum. Uwagę zwraca jego nietypowa forma architektoniczna z wolno stojącą wieżą – dzwonnicą, a także wspaniałe wyposażenie, m.in. gotycka kropielnica czy barokowa ambona. Kościółek św. Michała Archanioła, pogromcy Lucyfera i złych mocy, to piękne, pełne nastroju świadectwo wielu wieków historii.
Zabytkowy kompleks uzupełniony został o lapidarium, otwarte i poświęcone 29 kwietnia 2009 roku. W jego skład wchodzą kamienne artefakty: graniczny kamień górniczy z rejonu Górnego Śląska, granitowy kamień drogowy, znaleziony w okolicach ulicy Granicznej w Katowicach, płyta ze zbiorowego grobu powstańców śląskich z cmentarza w Janowie, odnaleziony w Józefowcu nagrobek głównego księgowego Carla Peschela oraz znaleziony w Dębie nagrobek siodłaka (kmiecia) Szczepana Gaidy.
W 2005 roku Urząd Miejski w Katowicach wykupił od kopalni „Wieczorek” budynek dawnej pralni i magla w zabytkowym osiedlu górniczym Nikiszowcu i przekazał na filię Muzeum Historii Katowic. W części budynku, gdzie kiedyś maglowano bieliznę, odbywały się przez kilka lat wystawy malarstwa, fotografii, rzeźby, a także warsztaty artystyczne dla dzieci, spotkania z podróżnikami itp. W 2009 roku obiekt przekazano do remontu i adaptacji na cele muzealne w ramach projektu „Serce Nikiszowca. Rewitalizacja budynku Muzeum Historii Katowic”, na który pozyskano środki unijne. Po zakończeniu prac remontowych oraz wyposażeniu przeniesiono tam zbiory Działu Etnologii Miasta z budynku głównego przy ul. Szafranka 9.
Osiedle Nikiszowiec znajduje się na Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego
Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego jest tematycznym, samochodowym szlakiem turystyczno-kulturowym, prezentującym najważniejsze i najciekawsze pod względem walorów turystycznych, historycznych i architektonicznych obiekty przemysłowe w województwie śląskim.
W 2018 roku osiedle Nikiszowiec weszło również w skład Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego. Administratorami obiektu są: Muzeum Historii Katowic oraz Stowarzyszenie Fabryka Inicjatyw Lokalnych. Zobacz certyfikat potwierdzający uczestnictwo w ERIH.
Europejski Szlak Dziedzictwa Przemysłowego (ang. European Route of Industrial Heritage, ERIH) to sieć łącząca ponad 850 europejskich obiektów dziedzictwa przemysłowego takich jak krajobrazy podindustrialne, nieczynne kompleksy przemysłowe czy pojedyncze zakłady.
W 2010 roku Urząd Miejski przekazał Muzeum Historii Katowic mieszkanie wraz z wyposażeniem (przy ulicy Kopernika 11) na filię – Pracownię Teatralno-Filmową. W mieszkaniu tym przez ponad 30 lat żyło i pracowało twórczo małżeństwo artystów: ceniona kostiumolog filmu i teatru Barbara Ptak i wybitny śpiewak Stanisław Ptak, jeden z prekursorów aktorstwa musicalowego w Polsce. 19 listopada 2011 roku uroczyście otwarto ekspozycję stałą: Muzeum Barbary i Stanisława Ptaków, zaś 10 stycznia 2013 roku udostępniono zwiedzającym Galerię pod 11 - przestrzeń na wystawy czasowe.
Nagrody i wyróżnienia
- lipiec 2021r. Wydarzenie Muzealne Roku 2020
Wyróżnienie w kategorii „Wystawy” za ekspozycję „Dwurnik. Totalnie”
Wyróżnienie w kategorii „Dokonania z zakresu inicjatyw edukacyjnych oraz popularyzacji dziedzictwa kulturowego (w tym wydawnictwa multimedialne)” za projekt „Muzeum on-line” - grudzień 2020r. Wydarzenie Muzealne Roku 2019
Nagroda główna Marszałka Województwa Śląskiego dla Muzeum Historii Katowic za wystawę Z fabryki na salony! Wystawa porcelany „Giesche”, „Czuday”, „Huta Franciszka” oraz wyróżnienie za publikację "Waleska von Tiele – Winckler: Tradycje rodzinne" - wrzesień 2020r. Zasłużony dla Kultury Polskiej
Odznaki honorowe dla pracowników MHK: p. Eweliny Krzeszowskiej, p. Zofii Szoty i p. Michała Musioła - marzec 2020r. Osobowość Roku Województwa Śląskiego
Nagroda w plebiscycie Dziennika Zachodniego Osobowość Roku 2019 w kategorii „Kultura - Katowice” dla dyrektora Muzeum Historii Katowic dr Jacka Siebla - lipiec 2019r. Zasłużony dla Kultury Polskiej
Odznaki honorowe dla pracowników MHK: p. Marii Katarzyny Gliwy, p. Elżbiety Giszter, p. Urszuli Rzewiczok i p. dr. Antoniego Steuera - listopad 2018r. Absolwent Honorowy Uniwersytetu Śląskiego
wyróżnienie dla Dyrektora Muzeum Historii Katowic dr. Jacka Siebla - wrzesień 2018r. Srebrny Krzyż Zasługi
Odznaczenie za zasługi dla kultury polskiej dla pracownicy MHK, p. Ewy Liszki - czerwiec 2018r. Zasłużony dla kultury Polskiej
Odznaki honorowe dla pracowników MHK, p. Aleksandry Niesyto i p. Bożeny Donnerstag - maj 2018r. Wydarzenie Muzealne Roku 2017
Wyróżnienie w kategorii „Publikacje książkowe” za publikację "Ewangelicy w Katowicach. Przewodnik” - styczeń 2018r. Złoty Laur Umiejętności i Kompetencji
Nagroda dla Muzeum Historii Katowic oraz dyrektora dr Jacka Siebla
w kategorii „Kultura” za wysoki poziom artystycznych dokonań, ponadregionalny i międzynarodowy zakres działań, umiejętność dostosowania się do warunków gospodarki rynkowej i sukcesy na tym polu, pozyskiwanie przychylnych recenzji, opinii krytyków i mediów. - maj 2017r. Wydarzenie Muzealne Roku 2016
Nagroda w kategorii "Wystawy" za ekspozycję "Sztuka konserwacji" - kwiecień 2017r. Srebrny Krzyż Zasługi
Odznaczenie za zasługi dla kultury polskiej dla pracownicy MHK, p. Zofii Szoty - styczeń 2017r. Przyjaciel Dziecka
Odznaka dla pracownika MHK p. Jerzego Dolinkiewicza - grudzień 2016r. Odznaka Honorowa za Zasługi dla Województwa Śląskiego
Odznaczenie dla dyrektora Muzeum Historii Katowic p. Jacka Siebla - październik 2016r. Amicus Societatis Magistrorum Polonorum
Tytuł Przyjaciela Związku Nauczycielska Polskiego dla Muzeum Historii Katowic - wrzesień 2016r. Za zasługi dla Związku Kombatantów RP
Odznaka za zasługi dla Związku Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej i byłych więźniów politycznych dla pracownika MHK p. Jerzego Dolinkiewicza - maj 2016r. Wydarzenie Muzealne Roku 2015
Wyróżnienie w kategorii "Publikacja książkowa" za album "Anna Chojnacka. Fotografia"
Wyróżnienie w kategorii "Wystawa" za ekspozycję "Witkacy i kobiety. Nienasycenie" - listopad 2015r. Amicus Silesiae
Honorowy tytuł Przyjaciel Śląska przyznany przez Górnośląskie Towarzystwo Literackie dla dyrektora Muzeum Historii Katowic p. Jacka Siebla - maj 2015r. Wydarzenie Muzealne Roku 2014
Wyróżnienie w kategorii "Wystawy" za wystawę "Władysław Skoczylas – mistrz Pawła Stellera"
Nagroda w kategorii "Publikacje" za wydawnictwo "Dąb. Dzieje dzielnicy Katowic" - maj 2014r. Sybilla 2013
Nagroda w kategorii "Wystawy Etnograficzne" za wystawę "Woda i mydło najlepsze bielidło. W pralni i maglu na Nikiszowcu" - maj 2013r. Wydarzenie Muzealne Roku 2012
Nagroda w kategorii "Publikacje" za wydawnictwo "Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo" - maj 2013r. Sybilla 2012
Nominacja w kategorii "Opracowania Naukowe, Publikacje i Wydawnictwa Multimedialne" za wydawnictwo "Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo" - maj 2013r. Sybilla 2012
Nominacja w kategorii "Wystawy Etnograficzne i Archeologiczne" za wystawę "U nos w doma na Nikiszu. We wnętrzu nikiszowieckiego mieszkania" - maj 2012r. Wydarzenie Muzealne Roku 2011
Wyróżnienie w kategorii "Wystawy” za wystawę pt. "Dom Lalki. Rzeczywistość w miniaturze” - maj 2012r. Sybilla 2011
Nominacja w kategorii "Wystawy Etnograficzne i Archeologiczne" za wystawę "Dom Lalki. Rzeczywistość w miniaturze" - maj 2010r. Wydarzenie Muzealne Roku 2009
Wyróżnienie w kategorii "Wystawy” za wystawę pt. "Portrecista elit międzywojennych Katowic – Józef Kidoń (1890-1968)" - maj 2009r. Wydarzenie Muzealne Roku 2008
Wyróżnienie w kategorii "Wystawy" za wystawę "Secesja na karcie pocztowej"
Wyróżnienie w kategorii "Publikacje" za wydawnictwo "Pozdrowienia z Katowic. Gruss aus Kattowitz" - maj 2008r. Wydarzenie Muzealne Roku 2007
Wyróżnienie w kategorii "Publikacje" za wydawnictwo "Katowice Nikiszowiec. Miejsce, ludzie, historia" - grudzień 2007r. Srebrny Krzyż Zasługi
Odznaczenie dla pracownicy MHK p. Marii Krysiak - grudzień 2007r. Brązowy Krzyż Zasługi
Odznaczenie dla pracowników MHK p. Aleksandry Niesyto, p .Urszuli Rzewiczok oraz p. Antoniego Steuera - maj 2007r. Wydarzenie Muzealne Roku 2006
Wyróżnienie w kategorii "Wystawy" za wystawę pt. "Od Katowic do Stalinogrodu"
Nagroda w kategorii "Publikacje" za wydawnictwo pt. "Paweł Steller. Życie i twórczość (1895-1974), część I i II" - grudzień 1994r. Nagroda za plakat
III nagroda za plakat do wystawy „Sejm Śląski” autorstwa Jana Dubiela - styczeń 1993r. Najciekawsze Wydarzenie Muzealne Roku 1992
II Nagroda za wystawę czasową "Sejm Śląsk 1922-1939" - luty 1992r. Najciekawsze Wydarzenie Muzealne Roku 1991
Nagroda I stopnia za ekspozycję stałą pt. "Katowickie wnętrza mieszczańskie 1865-1939"
Nagroda III stopnia za książkę i wystawę czasową pt. "O duszę polską" - maj 1991r. Najciekawsze Wydarzenie Muzealne Roku 1990
Wyróżnienie za popularyzację regionalnego stroju śląskiego w ramach wystawy czasowej "Śląski strój ludowy i jego odbicie w malarstwie" - sierpień 1989r. Najciekawsze Wydarzenie Muzealne 1988
Nagroda dla Beaty Zięby za zorganizowanie cyklu imprez w Muzeum Historii Katowic w ramach obchodów 70. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości - 1987r. Najciekawsze Wydarzenie Muzealne 1986
III nagroda za wystawę stałą „Gabinet Ludomira Różyckiego”