Z

 

ZABYTKÓW TECHNIKI SZLAK, zob. ►Szlak Zabytków Techniki

ZADOLE, ośrodek sportu i rekreacji ►Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji w Katowicach, 8 km na południe od centrum miasta, w dzielnicy ►Ligota; pomiędzy ulicami Poziomkową, Wczasową i Traktorzystów, przecięty ulicami Studencką i Śląską; korty tenisowe, tory deskorolkowe, basen ze zjeżdżalnią, tenis stołowy. letnia szkółka tenisowa, amfiteatr na 800 osób, place zabaw, deptaki; park o pow. 12 ha, zał. w 1900, wyodrębniony z lasów fideikomisu pszczyńskiego, był własnością spółki Kazimierz Czapla, Jan Flieger, Sobociński, zakupiony został przez Jerzego Dreyzę; od 1906 miejsce zlotów: chórów, w l. 1912–1914 i 1920 gniazdo Okręgu VI Związku Sokołów Polskich w Państwie Niemieckim, XXX ►Dzielnicy Śląskiej Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce; w l. 1932–39 ►Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej Diecezji Śląskiej; obecnie własność miasta; organizator: zawodów rekreacyjno-sportowych dla mieszkańców dzielnicy, dorocznej imprezy pod nazwą „Święto Kwitnących Głogów”, Grand Prix MOSiR w biegach przełajowych i in.

ZAKŁADOWE KOŁO PTTK HUTY „BAILDON” W KATOWICACH, do 12 grudnia 1953 roku jako sekcja turystyczna Koła Sportowego „Stal”; od 1965 oddział zakładowy; a od 1977 stowarzyszenie wyższej użyteczności publicznej; w stowarzyszeniu działały Koła: nr 1 – wydział badawczo-technologiczno-specjalistyczny i wydział węglików spiekanych; nr 2 –wydział wierteł i węglików spiekanych, nr 3 – wydział mechaniczny i obróbki cieplnej; nr 4 – wydział energetyczny; nr 5 – młotownia ; nr 6 – dyrekcja; nr 7 – dyrekcja inwestycji; nr 9 – wydział elektrod ; nr 11 – stalownia; nr 12 – młotownia; nr 17 – Klub Seniora; prezesi: Julian Pilch, Gerard Rzepka, Władysław Muszyński, Mieczysław Gałuszka, Józef Kucharczyk, Henryk Christoph, Zbigniew Malinowski; sekcje: turystyki narciarskiej, kolarskiej, kajakowej, wysokogórskiej, krajoznawcza, motorowa, przewodników i organizatorów turystyki, turystyki zagranicznej; od drugiej połowy lat 50.  XX w. – grotołazów, żeglarska; kluby ►Kliwer, ►Śmig, ►Wagant, ►Grupa Strażników Ochrony Przyrody; wypożyczalnia sprzętu turystycznego, punkt informacji turystycznej; główne imprezy: ►Rajd Beskidzki 22 lipca, ►Hutnicza Wiosna, ►Hutnicza Jesień, ►Złaz Młodych Hutników, wczasy namiotowe; od 1989 udział w ruchu pielgrzymkowym; ośrodki: ► Starganiec, ►Ujsoły.
PTTK w Hucie „Baildon” Katowice 1953–2003. Wspólnie tworzyliśmy tę już 50-letnią historię, opr. H. Czarnik. Katowice 2004.

ZAŁĘŻE, dzielnica Katowic; do l. 70. XIX przejawy kultury fizycznej na tym terenie nieudokumentowane; pierwszy obiekt (kręgielnia przy gospodzie Christa) służył formom niezorganizowanym k.f., zapewne rekreacji podróżujących; formy zorganizowane (związane z okresem grynderskim w dziejach Górnego Śląska) pojawiły się w Z. pod koniec XIX w. w strukturach ►turnerskiego ruchu: od 1898 ►Männer Turn Verein Zalenze, od 1905 akcji ►Volks- und Jugendspiele (►Spiel- und Eislaufverein), od 1906 w klubach sportowych (Sport Club 06 Zalenze; zob. ►06 Katowice); temu trendowi podporządkowano dalszy rozwój bazy: powstały ►boisko 06 Zalenze, ►hala gimnastyczna przy Szkole Podstawowej nr 22, ►lodowisko dla Spiel und Eislaufverein. Początkowa większa aktywność ludności pochodzenia niem. uwarunkowana była jej przewagą ekonomiczną i poparciem administracji państwowej, począwszy od 1911 układ ten zaczął się zmieniać za sprawą polskiego ►Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Załężu, zaś proces tworzenia pol. struktur k.f. uległ przyśpieszeniu w okresie plebiscytowym (KS ►Naprzód 1912 Załęże); zamieszanie związane z likwidacją mecenatu Polskiego Komisariatu Plebiscytowego w k.f. wykorzystał na krótko ►Verein Zalenzer Sportfreunde i ►Radfahrer Club Zalenze (zob. ►Towarzystwo Cyklistów 1905 Katowice); od połowy l. 20. XX w. do struktur k.f. dołączyły organizacje młodzieżowe (►Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej w Załężu), ►świetlica nr IV, w l. 30. XX w. ►Oddział Młodzieży Powstańczej w Załężu, ►Oddział Młodzieży Powstańczej w Kolonii im. Ignacego Mościckiego, Chrześcijański Związek Młodzieży ►Odrodzenie (zob. ►Gwiazda Załęże), kluby i sekcje sportowe Związku Strzeleckiego (►Strzelec Załęże oraz ►Strzelec Załęska Hałda); rozwój robotniczych klubów sportowych związanych z Polską Partią Socjalistyczną: RKS ►Jedność Załęże, RKS ►Wolność Załęska Hałda, Żeński RKS ►Jedność Załęże; panoramę organizacji k.f. w Załężu uzupełniają struktury efemeryczne: ►Klub Lubowników Szachu, ►Towarzystwo Cyklistów 1928, klub tenisowy ►Rakket, Klub Sportowy ►Czwiklitzer, Klub Motocyklowy ►MOJ; w okresie okupacji hitlerowskiej struktury k.f zostały zredukowane do jednej jednostki – ►Turn und Sportverein 1895 Zalenze (Kattowitz-West); po zakończeniu II wojny światowej odbudowa polskich struktur k.f. odbywała się w oparciu o robotnicze kluby sportowe (RKS Załęże) i nie objęła Załęskiej Hałdy i Kolonii Mościckiego; oparciem był przemysł (RKS Kopalnia „Kleofas”, KS Napęd Załęże, Koło Sportowe ►Górnik Załęże-Dąb, KS ►Kleofas 06 Katowice, KS ►MOJ Załęże); na teren Z. częściowo wszedł KS ►Baildon (boisko piłkarskie po KS ►Naprzód 1912, sale do szermierki i tenisa stołowego przy ul. Żelaznej); obecnie zorganizowany ruch sportowy związany jest z uczniowskimi klubami sportowymi w szkołach starego Załęża (w l. 70. XX w. istniała klasa sportowa hokeja na trawie przy SP nr 20) i w Osiedlu Witosa (►Goliat, ►Zawisza); uprawiane dyscypliny sportu: boks mężczyzn i kobiet, gimnastyka sportowa mężczyzn i kobiet, kolarstwo, koszykówka, lekkoatletyka. łyżwiarstwo figurowe, palant, piłka nożna, piłka ręczna, siatkówka, strzelectwo, szachy, szermierka, tenis, tenis stołowy, zapasy; obiekty sportowe: ►boisko KS Baildon Katowice, ►boisko Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Załężu, ►Bugla, ►hala KS Kleofas na Obrokach, ►strzelnica ►Kurkowego Bractwa Strzeleckiego na Buglowiźnie, ►korty tenisowe na Obrokach, ►sala gimnastyczna Szkoły Podstawowej nr 23 przy ul. Józefa Wolnego, ►ośrodek przygotowań olimpijskich w szermierce (hala szsrmiercza KS Baildon), ring bokserski w Zakładowym Domu Kultury huty „Baildon”; działacze: Wiktor Baranek, Paweł Chrószcz, Wiktor Sławiński, Leopold Świtała; sportowcy: Jan Adamaszek, Edward Dytko, Jerzy Gryt, Matylda Ossadnik-Ogiermannowa, Jerzy Pierończyk, Wilhelm Schneider, Franciszek Spitol, Elżbieta Szyroka, Marcin Walas; trenerzy: Alojzy Chrószcz, Franciszek Kik; Maria Kluba (Zawada); osiągnięcia: 4 olimpijczyków pochodzących z Załęża uprawiających gimnastykę sportową, lekkoatletykę, piłkę nożną, zapasy klasyczne); medale MP zdobywali przedstawiciele 06 Katowice, Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Załężu, KS Baildon Katowice, MOJ Katowice, Kleofas 06 Katowice.
A. Steuer: Ruch sportowy w Katowicach-Załężu (1895–1998). W: „Kronika Katowic”, t. 8. Katowice 1999; AUM Katowice, zesp. 2, sygn. 558; zesp. 1, sygn.: 1/2443, 2456, 1/2465.

ZAMONIT, (zamek i amonit) akcja popularyzująca (w formie pieszych obozów wędrownych) zagospodarowanie turystycznego i rekreacyjnego Jury Krakowsko-Częstochowskiej (1961–1988); której pomysłodawcą był Jerzy Wojciechowski, z-ca komendanta Chorągwi Katowickiej Związku Harcerstwa Polskiego; a współtwórcą Adela Korczyńska. Z. objął młodzież (w wieku 15–18 l.) z obu obszarów województwa katowickiego (górnośląskiego i zagłębiowskiego); przeszkody organizacyjne uniemożliwiły zapoczątkowanie akcji letniej w 1960 kolidującej z terminem wielkiego harcerskiego Zlotu Grunwaldzkiego w 550. rocznicę bitwy polsko-krzyżackiej. Sztab Z. rozlokował się na zewnętrznym dziedzińcu zamku w Ogrodzieńcu, w Podzamczu. Uczestnicy akcji wzięli udział w pracach archeologicznych i konserwatorskich zamku, budowie zbiorników przeciwpożarowych, dróg, remizy strażackiej, ośrodka zdrowia; malowaniu znaków szlaków turystycznych, (m.in. na żółtym Szlaku Warowni Jurajskich). Z. sponsorowany był przez wiele ośrodków przemysłowych; w sezonie organizowano od 6 (w 1961) do ponad 20 obozów harcerskich (l. 70. i początek l. 80.) z udziałem kilku tys. uczestników; przyczynił się do rozwoju terenoznawstwa i opartych na nim biegów na orientację (zob. ►Zamonit Katowice).
Po ziemi naszej roześlem harcerzy… Z dziejów harcerstwa polskiego na Górnym Śląsku. Pod red. Krystyny Heskiej-Kwaśniewicz. Katowice 2006.

ZAPASY, dyscyplina sportu; obok ►akrobatyki sportowej, ►narciarstwa, ►podnoszenia ciężarów, ►szermierki i ►wędkarstwa rzutowego najbardziej „medalodajna” dyscyplina w dziejach katowickiego sportu; pierwotnie jedna z dyscyplin ►ciężkiej atletyki, stanowiąca część programów działalności organizacji turnerskich i ►Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Gdy mowa o niemieckich strukturach klubowych, początek dał Ring und Kraftsportverein Deutsche Eiche w Zawodziu (od 1912); kluby polskie działały od 1920: ►Biały Orzeł Szopienice, ►Elear Janów, zrzeszone były w ►Górnośląskim Związku Ciężkiej Atletyki (1920) z siedzibą w Bytomiu (1920–1922), w ►Katowicach (1922–1924); w wyniku przekształceń organizacyjnych powstały kolejno: ►Polski Związek Ciężkiej Atletyki (1924–1925), Okręgowy Związek ►Polskiego Związku Atletycznego w Katowicach, z 16 jednostkami organizacyjnymi (1925–1939); w Warszawie (1945–1950), sekcja zapaśnicza działała w ►Wojewódzkim Komitecie Kultury Fizycznej w Katowicach, funkcjonował też ►Śląski Związek Zapaśniczy. Działacze: Stanisław Beszczyński, Alojzy Budniok, Jan Czaja, Stanisław Flieger, Józef Gburski, Wilhelm Gałuszka, Adam Kocur, Marcin Kuczmik, Edward Lemański, Tadeusz Lenert, Roman Stachoń; udział w mistrzostwach Śląska (od 1920), w MP formalnie od 1924, prawnie od 1925 w stylu klasycznym; od 1937 – w stylu wolnym; ME (1927), IO (1928), MŚ (1970) w stylu klasycznym; organizacja MŚ (1974, 1982): ME (1972) w stylach klasycznym i wolnym; MP (1925, 1926, 1932, 1937, 1938, 1949, 1952, 1957); osiągnięcia: 3 (0–3–0) medale IO (1980), 21 (3–9–9) medali ME (1972–1989), 14 (1–6–7) medali MŚ (1970–1987) zdobytych przez 10 sportowców (Roman Bierła, Jan Dołgowicz, Wojciech Grochowski, Roman Kierpacz, Bogusław Klozik, Jerzy Kopański, Andrzej Supron, Bernard Szczepański, Henryk Tomanek, Sławomir Zrobek), 208 (102–66–40) medali MP zdobytych przez 76 zawodników GKS Katowice w latach 1970–1989 (multimedaliści: Roman Bierła – 11, Jan Gałuszka, Jerzy Choromański, Henryk Tomanek – po 10, Roman Kierpacz i Andrzej Supron – 9 medali) z 7 klubów – ►Dąb Katowice: 1 (0–1–0), ►GKS Katowice: 138 (68–41–29), Kolejowy Klub Sportowy Katowice (zob. ►Kolejarz 24 Katowice): 2 (0–2–0); ►MOJ Katowice: 5 (1–3–1), ►Orzeł Wełnowiec (►Stal): 11? (3–4?–4), ►Policyjny Klub Sportowy: (0–1–0), ►Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół II” Katowice: 50 (30–14–6), w tym 10 (4–3–3) medali w stylu wolnym. Struktura klubowa do 1939 – zob. ►Ciężka Atletyka.

Struktura organizacyjna w latach 1945–2000 (tabela)

ZAWISZA KATOWICE, Uczniowski Klub Sportowy; powstał w 2015 przy ZSO nr 7 w Osiedlu Witosa w Katowicach. sekcja szermierki.
https://zawiszakatowice.pl/zawisza/

ZBYSZKO, łowisko wędkarskie w Janowie, wzmiankowane w latach 80. XX w.

06 KATOWICE (także: „06” Zalenze, „06” Załęże), KS zał. 23 VIII 1906 pod patronatem kopalni „Kleofas” („Cleofasgrubbe”), pierwszy górniczy klub sportowy na ziemiach polskich. z boiskiem (1907) wchodzącym w skład górniczego kompleksu rekreacyjno-sportowego nad Rawą, w bliskim sąsiedztwie Arbeiterheim. Pierwotnie jednosekcyjny, należał do ►Süd-Ostdeutsche Fußballverband. Siedziby: w restauracji u Golczyka, od 1925 – Ani Ebel, przy ul. Zamułkowej 1 w budynku gminy Załęże. Finansowo był związany z Volksbundem. Spolonizowany w l. 30. XX w. Od poł. l. 20. XX w. wielosekcyjny – sekcje: bokserska (1925), ciężkoatletyczna (1925), hokeja na lodzie (1935–1939), lekkoatletyczna (1926–1931, połączyła się z sekcją lekkoatletyczną KS ►„Pogoń” Katowice), piłki nożnej (1906–1939), tenisowa (1928–1933). Władze hitlerowskie przekazały sprzęt i boisko Turn- und Sportverein 1895. Należał do Śląskiego Okręgowego Związku Bokserskiego, Górnośląskiego Okręgowego Związku Lekkoatletycznego, Górnośląskiego (Śląskiego) Okręgowego Związku Piłki Nożnej, Związku Tenisistów Województwa Śląskiego. Osiągnięcia: 1 (0–0–1) medal w lekkoatletyce kobiet (1928), udział w rozgrywkach tenisowych klasy A (1932–1933). Działacze: Heinrich Am Ende, Kołodziej (boks), Paweł Talaga, Karol Michatz, Łukasz Gruszka. Wyróżnione odznaką na X-lecie piłki nożnej.
A. Steuer: Ruch sportowy w Katowicach-Załężu (1895–1998). W: „Kronika Katowic”. T. 8. Katowice 1998, s. 67–68; „Siedem Groszy” 1933, nr 81; G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Katowice 2017.

 

06 KATOWICE-POŁUDNIE, MKS, założony w 2006 roku z siedzibą w Katowicach-Kostuchnie; sekcje siatkówki kobiet i unihokeja (uczestnictwo w rozgrywkach Śląskiej Ligi Unihokeja).

ZGODA BORKI, RKS, przy kopalni „Polska” (Noglik i S-ka) istniał w l. 1932–1934; sekcje: lekkoatletyczna, palantowa; 35 członków (1933); działacze: Jan Woźniok, Adolf Ścigiel, Józef Kuźnik.
A. Steuer: Ruch sportowy w województwie śląskim 1922–1939. Opole 2008; „Gazeta Robotnicza” 1932, nr 7, 93.

ZIELONY SZLAK ROWEROWY W KATOWICACH nr 121, prowadzący od ►Janowa przez ►Nikiszowiec, ►Giszowiec do ►Murcek; długości 12 km, zaczynający się u zbiegu ulic Szopienickiej i Oswobodzenia; na trasie: Galeria Szyb Wilson. KWK „Wieczorek”, osiedle Nikiszowiec, kościół św. Anny, Muzeum Historii Katowic, staw ►Bolina, ośrodek wypoczynkowy ►Bolina, z przecięcie z ►czerwonym szlakiem rowerowym nr 101 i zakończenie w ►Murckowskiej Dolince.
https://roweremposlasku.pl/zielony-szlak-rowerowy-nr121-katowice/

ZJEDNOCZONE TOWARZYSTWO SPORTOWE SZOPIENICE, czasem także pod nazwą: Pierwszy Klub Sportowy Szopienice; zob. ►Pierwsze Towarzystwo Sportowe Szopienice.

ZŁAZ MŁODYCH HUTNIKÓW, impreza ►Zakładowego Koła PTTK przy Hucie „Baildon”, organizowana od 1984 roku, z metą w Rajczy, 418 uczestników, 50 uczniów, noclegi na Wielkiej Raczy, Przegibku, Rycerzowej, Hali Miziowej, Krawcowym Wierchu, Rysiance, Zwardoniu, Soli, Rajczy, Milówce, Korbielowie, Zawoi; 2. ZMH odbył się w 1985 roku na terenie Beskidu Małego, Śląskiego i Żywiecczyzny; trzeci, w 1986, w Beskidzie Żywieckim i Śląskim; 530 uczestników (1987).

ZRYW, nazwa jednostek sportowych (kół i KS) podległych Wydziałowi Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego Związku Walki Młodych (III 1945), wbrew przedwojennej tradycji, opowiadającej się za współpracą w zakresie kultury fizycznej z wojskiem; na terenie Katowic pierwsze koło powstało w Panewnikach (1945), kolejne w Dębie i Katowicach, które utworzyło doraźną strukturę sportową z ORMO (1947), zob. ►ORMO-ZRYW Katowice; po 1948 wszystkie jednostki sportowe Z. połączyły się z ►Organizacją Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych, utworzyły Zrzeszenie Sportowe ►Związkowiec; popularne dyscypliny sportowe: lekkoatletyka, tenis stołowy.
Mała Encyklopedia Sportu, t.1. Warszawa 1982.

ZRYW, Zrzeszenie Sportowe Szkolnictwa Zawodowego (uczniów i pracowników); powołana decyzją Głównego Komitetu Kultury Fizycznej (25 II 1953), na wniosek ZG Związku Młodzieży Polskiej i Centralnego Zarządu Szkolenia Zawodowego; Z. nawiązywał w nazwie do KS ►Zryw (1945-48) Związku Walki Młodych, którego ZMP była spadkobiercą i twórcą programu wychowania fizycznego analogicznego jak w zlikwidowanej Powszechnej Organizacji ►Służba Polsce (1955), w zakresie dostosowanym do zimnowojennych potrzeb ówczesnych decydentów życia politycznego, realizowanego w programie masowych imprez tej organizacji opartego na marszobiegach wiosennych organizowanych dla uczczenia kolejnych rocznic utworzenia armii radzieckiej, jesiennych dla uświetnienia rocznic bitwy pod Lenino; wojskowych torów przeszkód; kolarskich rajdów pokoju towarzyszących Wyścigowi Pokoju; Zrzeszenie Sportowe Z. likwidowało zależność kół sportowych szkolnictwa zawodowego od resortowych central sportowych związków zawodowych. Zarząd Wojewódzki (IV 1953) skupiał koła w 98% placówek szkolnych; tylko nieliczne rozwijały aktywność sportową: w Katowicach do takich należało Koło Sportowe (KS) ►Zryw przy ►Technikum Wychowania Fizycznego. Zrzeszenie Sportowe Z. uległo likwidacji w październiku 1957; zob. ►Szkolny Związek Sportowy Województwa Śląskiego.

ZRYW KATOWICE, RKS, zał. 1946 przy Fabryce Muenstermann; sekcje: gimnastyczna, gier sportowych, piłki nożnej, bokserska, pływacka, zlikwidowany 1948; prezes: inż. Gepner.
APK, zesp. Urząd Wojewódzki Śląski, Wydział Społeczno –Polityczny, sygn. 819.

ZRZESZENIA SPORTOWE, ZS, ogólnopolskie centrale skupiające terenowe bądź zakładowe koła sportowe działające w poszczególnych resortach (pionach): w l. 1949–1957 na terenie Katowic były to struktury przy: 1. branżowych związkach zawodowych – o nazwach: ►Budowlani, ►Górnik, ►Kolejarz, ►Ogniwo, ►Spójnia, ►Stal, ►Unia; 2. resorcie bezpieczeństwa publicznego – ►Gwardia; 3. w szkolnictwie różnych szczebli – ►Akademickie Zrzeszenie Sportowe, ►Zryw; 4. przy Związku Samopomocy Chłopskiej – ►Ludowe Zespoły Sportowe; 5. w spółdzielczości pracy – ►Start; 6. przy ►Związku Młodzieży Polskiej – ►Związkowiec oraz przy kuratorium szkolnym ►Szkolne Koła Sportowe. Przyjęty w Polsce model ZS został oparty na strukturze kultury fizycznej obowiązującej w Związku Radzieckim.
B. Cimała, A. Steuer: Sport w województwie katowickim. Struktura, baza, kadry. W: Z dziejów kultury fizycznej na Śląsku. Rozwój kultury fizycznej na Śląsku w latach 1919–1989. T. 1. Katowice 2009.

ZRZESZENIE ŚLĄSKICH TOWARZYSTW LAWN-TENISOWYCH W KATOWICACH, pierwsza na terenie województwa śląskiego, centrala tenisa ziemnego, zał. 1929. kluby (m.in.): Klub Tenisowy ►Pogoń Katowice, ►Policyjny Klub Sportowy, ►06 Katowice, ►Rakett Załęże, ►Roździeń Szopienice; organizator rozgrywek o drużynowe i indywidualne mistrzostwo Śląska; działacz: Aleksander Bernstock.
A. Steuer: Ruch sportowy w województwie śląskim 1922–1939. Opole 2008.

ZWIĄZEK CYKLISTÓW WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO, zob. ►ZWIĄZEK CYKLISTÓW I MOTOCYKLISTÓW WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

ZWIĄZEK CYKLISTÓW I MOTOCYKLISTÓW WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO, zał. 6 IV 1923 w Katowicach; pierwsza polska regionalna organizacja sportów kolarskich (kolarstwo szosowe, piłka rowerowa, jazda figurowa na rowerze) i motocyklowych; 14 klubów (1924): m.in. ►Kolejowy Klub Sportowy, ►Szarotka Dąbrówka Mała, ►Towarzystwo Cyklistów 1905 Katowice, później m.in. ►Rekord Janów, ►Policyjny Klub Sportowy, ►Polonia Janów, ►Legia Dąb, ►Roździeń Szopienice; od 1925 zrzeszone w Polskim Związku Towarzystw Kolarskich; od 1934 Śląski Okręgowy Związek Kolarski (zob. ►Śląski Związek Kolarski); działacze: Augustyn Skiba, Jan Ćwięczek, Artur Ziemba, Władysław Buechs,
A. Steuer: Kultura fizyczna w województwie śląskim 1922–1939. Zarys monograficzny. Pod red. F. Serafina. Katowice 1996.

ZWIĄZEK DZIENNIKARZY I PUBLICYSTÓW SPORTOWYCH, zał. w 1925 w Katowicach; skupiał polskich, niemieckich i żydowskich dziennikarzy popularyzujących idee kultury fiz. w społeczeństwie śląskim; przewodniczący; Stanisław Nogaj, Stanisław Rochowiak, Michała, Stanisław Żeliga-Żuławski.

ZWIĄZEK GÓRNOŚLĄSKICH KLUBÓW TENISOWYCH W KATOWICACH, jedna z dwóch (1929–1931) równolegle działających central tenisowych w województwie śląskim (nie obejmowała klubów Śląska Cieszyńskiego), zajmowała się wyłącznie rozgrywkami międzyklubowymi o puchar Śląska; kluby katowickie ►Katowicki Klub Tenisowy i ►Pogoń Katowice należały także do Krakowsko-Śląskiego Okręgu Polskiego Związku Lawn-Tenisowego; po ich wycofaniu się z prac związku zlikwidowany (m.in. tolerancja zawodowstwa) przez Polski Związek Lawn-Tenisowy, przekształcił się w ►Śląski Okręgowy Związek Tenisowy. Działacz: Aleksander Bernstock.
A. Steuer: Ruch sportowy w województwie śląskim w latach 1922–1939. Opole 2008.

ZWIĄZEK PROPAGANDY TURYSTYKI WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO W KATOWICACH, Śląski Związek Propagandy Turystycznej; struktura organizacyjna ruchu turystycznego (1929–1939), powstała z inicjatywy ►Wojewódzkiej Komisji Turystycznej w Katowicach, oparta na podmiotach turystyki biernej (przedsiębiorstwa komunikacyjne: kolejowe, lotnicze, samochodowe, autobusowe, dorożkarskie; hotele, pensjonaty, restauracje, kawiarnie, przedsiębiorstwa turystyczne, domy wycieczkowe, zakłady kąpielowe, uzdrowiskowe, dyrekcje muzeów, teatrów, kin, kabaretów), czerpiących zyski z rozwoju turystyki; związek prowadził prace stwarzające różnorodne udogodnienia (także finansowe) dla turystów, przybliżał atrakcyjne turystycznie miejsca w województwie śląskim poprzez publikacje folderów, przewodników turystycznych itp.

ZWIĄZEK STRZELECKI GISZOWIEC, organizacja paramilitarna; pod koniec lat 30. XX w. działało w nim kilka sekcji sportowych: strzelecka (najlepsza drużyna w okręgu), boksu, ciężkiej atletyki, gier sportowych (szczypiorniaka, koszykówki, siatkówki), kolarstwa, lekkoatletyki, pływania, tenisa stołowego, krótkofalowców; boisko przy ul. Modrzejewskiej (dzisiejszej ul. Mysłowickiej) w okolicach szybu „Giszowiec”, z parterowym budynkiem klubowym, szatniami, natryskiem, niewielkim kioskiem i mieszkaniem stróża.
J. Tofilska: Giszowiec. Monografia historyczna. Katowice 2016.

ZWIĄZEK STRZELECKI „STRZELEC”, organizacja paramilitarna, zał. 1926; z siedzibą okręgu w Katowicach, od 1929 podokręgu; formy działalności: oświatowa, strzelectwo, krótkofalówkarstwo, gołębiarstwo pocztowe, wychowanie fizyczne i sport realizowany w klubach (Klub Sportowy ►Związku Strzeleckiego „Śląsk” w Katowicach, ►Klub Szybowcowy Związku Strzeleckiego „Śląsk” w Katowicach, ►Klub Motocyklowy, ►Klub Narciarski); oddziały: Bogucice, Brynów, Dąb, Giszowiec, Janów, Murcki, Nikiszowiec, Podlesie, Szopienice, Śródmieście, Wełnowiec, Załęska Hałda, Załęże, Zawodzie; uprawiane dyscypliny: boks, gimnastyka, hazena, hokej na lodzie, koszykówka, kolarstwo, lekkoatletyka, łucznictwo, piłka nożna, pływanie, podnoszenie ciężarów, sport motocyklowy, szachy, szermierka, strzelectwo, tenis stołowy, zapasy; członek ►Śląskiego Związku Narciarskiego, ►Polskiego Związku Atletycznego.
Sprawozdanie Zarządu i Komendy Związku Strzeleckiego Podokręg „Śląsk" za rok 1936/1937. [b.m.r.w., ok.1937]

ZWIĄZEK STRZELECKI „ŚLĄSK”, organizacja paramilitarna wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego; ze szkołą strzelecką w Rybnej; ►Klubem Szybowcowym ZS „Śląsk” w Libiążu Małym; uprawiane dyscypliny: ►strzelectwo, ►łucznictwo; w jego strukturach działały ►Klub Motocyklowy Związku Strzeleckiego i 6 terenowych w Chorzowie, Cieszynie, Bielsku, Mysłowicach, Chrzanowie, Będzinie, ►KS Związku Strzeleckiego „Śląsk” Katowice; sekcja automobilowa, a także 640 sekcji sportowych z 10 tys. członków, w tym 145 sekcji lekkoatletycznych (zob. ►lekkoatletyka), 6 ►piłki nożnej, 207 ►gier sportowych, 62 bokserskich (zob. ►boks), 8 ciężkoatletycznych (zob. ►ciężka atletyka), 6 ►hokeja na lodzie, 24 łyżwiarskich (zob. ►łyżwiarstwo), 68 narciarskich (zob. ►narciarstwo), 34 kolarskich (zob. ►kolarstwo), 1 akrobatyczna (zob. ►akrobatyka). 34 boiska sportowe i 2 własne sale gimnastyczne. Z.S. uczestniczył w akcji zdobywania Państwowej Odznaki Sportowej; prezes Kazimierz Nieć, wiceprezesi: Włodzimierz Dąbrowski, dr Adam Kocur; komendant Władysław Tarnowski.
Sprawozdanie Zarządu i Komendy Podokręgu Związku Strzeleckiego „Śląsk” za lata 1937–1938 i 1938–1939. [b.m. r.w.]; A. Steuer: Z dziejów szybownictwa w woj. śląskim 1928–1939. W: „Kronika Katowic”. T. 5. Katowice 1995.

ZWIĄZEK STRZELECKI w Bogucicach, organizacja paramilitarna założona w lipcu 1926 r. w lokalu Machalicy przy ul. Leopolda Markiefki; pod jej patronatem pozostawał Bokserski Klub Sportowy ►29 Bogucice. Członkowie Z.S. brali udział w odbudowie pomnika powstańczego, prowadzili działalność sceniczną, wystawiając w lokalu Kozy sztuki: Sieroce Wiano, Pan Majsterek (reżyseria: Pokładnik); w Szkole Podstawowej nr 14 im. Królowej Jadwigi funkcjonowało koło szkolne. Działacze: Falkus, Faber, Lipa, Gebel, Klimek, Rzepa, Okoń.
A. Steuer: Ruch sportowy w województwie śląskim 1922–1939. Opole 2008; „Gazeta Robotnicza" 1926, nr 121; „Polska Zachodnia" 1929, nr 10, 1930, nr 26, 1931 nr 4.

ZWIĄZEK STRZELECKI ZAŁĘSKA HAŁDA, zał. ok. 1926; działacze: W. Tasarek, M. i F. Góralczykowie; siedziba (świetlica organizacyjna) w Szkole Podstawowej nr 25 im. ks. Damrota; cieszył się poparciem kierownika szkoły Antoniego Zagórskiego; ok. 1935 utworzył KS ►Strzelec Załęska Hałda; skonfliktowany z miejscowym oddziałem Związku Powstańców Śląskich; prezesem w 1939 był Jan Szmigiel.
„Polska Zachodnia” 1928 nr 24, Kronika Szkoły nr 25.

ZWIĄZEK SZACHISTÓW POLSKICH WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO, założony 27 kwietnia 1924 r. z inicjatywy Szachowego Klubu „Pogoń" w Dębie, z udziałem ośmiu śląskich klubów: (►Katowicki Klub Szachowy w Katowicach, Klub Szachowy „1920" w Lipinach, Klub Szachowy ►Pogoń Dąb, Klub Szachowy Morphy w Królewskiej Hucie, ►Klub Lubowników Szachu Załęże, Klub Szachowy 1924 w Rudzie, Klub Szachowy ►Hetman Bogucice, Klub Szachowy ►Caissa Zawodzie; związek skupiał 21 klubów (1927), zasięgiem obejmował całe województwo śląskie; organizator mistrzostw Śląska indywidualnych (od 1924) i drużynowych (1934); organizator dorocznych meczów z reprezentacją Krakowa (od 1926). W pracach założycielskich wyróżnili się działacze: inż. Radźwiecki, inż. Tiuka-Kolloch, Ertelt. W tym samym roku również zostają zapoczątkowane mecze z Krakowem (w pierwszym meczu Bielska z Krakowem w 1926 r. Fussgaenger zanotował cenny remis z najsilniejszym krakowskim szachistą tego okresu, olimpijczykiem Chwojnikiem). W latach 1926–1927 związek przeprowadził reorganizację, zmienił statut i wprowadził regulaminy turniejowe; od 1928 stał się członkiem Polskiego Związku Szachowego w Warszawie; organizował DMP (1929, 1932, 1934)
http://szachowavistula.pl/vistula/jubileuszszz.htm

ZWIĄZKOWIEC KATOWICE, klub sportowy Zrzeszeń Sportowych Związkowiec (dla organizacji sportowych podporządkowanych Związkowi Młodzieży Polskiej); utworzony po zjednoczeniu lewicowego ruchu młodzieżowego we Wrocławiu (1948) przez struktury sportowe podległe dotąd Związkowi Walki Młodych (Zryw) i Polskiej Partii Socjalistycznej (►Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych, ►Związek Robotniczych Klubów Sportowych). Na przełomie l. 40.–50. XX w. Zrzeszenie było najsłabszym ogniwem w strukturze kultury fizycznej, rozpadło się w l. 1950–1951; przeszło do ZS ►Ogniwo. Związkowiec Katowice jako jednostka organizacyjna obejmowała zasięgiem swojego działania miasto i powiat katowicki; w 1950 klub liczył 114 członków; prowadził sekcje: kolarską (1950), koszykówki kobiecej (1950), lekkoatletyki (1949–1950], piłki nożnej, piłki ręcznej, siatkówki kobiet (1950), siatkówki mężczyzn (1950) i tenisa stołowego; siedziba mieściła się w Wojewódzkim Domu Kultury przy ul. Francuskiej 12 w Katowicach. Osiągnięcia: 2 (1–1–0) medale MP w lekkoatletyce (1949), zdobyte przez 2 sportowców.
Mała encyklopedia sportu. T. 2: L–Ż. Warszawa 1987; H. Kurzyński i in.: Historia finałów lekkoatletycznych mistrzostw Polski 1922–2011. Konkurencje kobiece. Bydgoszcz 2011; H. Kurzyński i in.: Historia finałów lekkoatletycznych mistrzostw Polski 1920–2007. Konkurencje męskie. Szczecin 2009; „Dziennik Zachodni” 1950, nr 89, 94, 1951, nr 13.

ZWIĄZKOWIEC KATOWICE (2), KS powstały w 1949 roku z połączenia ►KS Transportowiec i KS ►Drukarz Katowice; z siedzibą w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych przy ul. Dąbrowskiego 23 w Chorzowie; prezes: Stanisław Jarecki.
APK, zesp. Śląski Okręgowy Związek Piłki Nożnej Katowice, sygn. 26, 27.

ZWROT, Stowarzyszenie Żeglarskie Z. w Giszowcu, zał. 1996, zarejestrowane 30 XII 2001; siedziba: Izba Śląska („Gawlikówka”) przy Domu Kultury w Giszowcu. Nawiązuje do tradycji Górniczego Klubu Żeglarskiego ►„Staszic”. Działalność rozpoczęło od zakupu 2 jachtów typu Sasanka 660s, Tango 770s. Dysponuje bazą żeglarską nad zalewem Dziećkowice (dzierżawa od Klubu Żeglarskiego „Opty”), wyposażoną w jachty typu „Zefir” oraz katamaran; a także kemping. Członkowie biorą udział w rejsach śródlądowych oraz morskich. Działacze wyróżnieni odznaką Zasłużony dla Żeglarstwa Śląskiego: Witold Janus, Zenon Łaska, Jerzy Andrzej Sikora (pełniący funkcję prezesa), Grzegorz Szoepe oraz członek honorowy Ryszard Leszczewski.
http://zwrot.org/history.php