Z

 

ZABUDOWANIA KOPALNI WĘGLA KAMIENNEGO KLEOFAS, (ul. Obroki 77),; świadectwa kultury materialnej, zabytkowe budynki: dawnej straży pożarnej, stajni, stacji ratownictwa górniczego, elektrowni (z 1893), ciepłowni (z 1895), nadszybia szybu „Fortuna III”, maszynowni „Fortuna I” (przedział Zachód; z końca XIX).

ZACHODNI (pierwotnie Cäsar), szyb wentylacyjny ►kopalni „Kleofas”, położony na południowym brzegu ►Rawy; drążony w l. 1890–1891 (głębokość 87 m), oddany do użytku w 1893; przekrój szybu: okrągły i beczkowaty; w l. 1895–1896 pogłębiony do 447 m; w 1898 wyposażony w metalową wieżę; ok. 1931 włączony do sieci kopalnianych torów kolejowych.
R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997; G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Katowice 2017.

ZACHODNIE USKOKI (I, II, III), występujące w zachodniej części obszaru wydobywczego ►kopalni „Kleofas”, osiągają zrzuty w granicach 10–35 m na wschód.
https://zapadliska.gig.eu/sites/default/files/KWK%20Kleofas%20-%20info%20POL.pdf.

ZACZEK Helena, z. d. Przykling (6 VI 1911, Załęże – po 1963), działaczka ruchu śpiewaczego w Załężu, członek Towarzystwa Śpiewaczego ►Halka, w czasie okupacji przechowywała sztandar tej organizacji oraz obszerny zbiór publikacji i zapisów nutowych; wyróżniona Srebrną Odznaką „Zasłużony dla Województwa Katowickiego”.
APK, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, Organizacyjno-Prawny, sygn. 3447.

ZAGÓRSKI Antoni (2 III 1899, Wyry–?); nauczyciel, absolwent państwowego kursu Seminarium w Bydgoszczy, pracował w Orzegowie, Pszczynie; w latach 1932–1937 był kierownikiem ►Szkoły Podstawowej nr 25 w ►Załęskiej Hałdzie, założył placówkę ►Związku Strzeleckiego w Załęskiej Hałdzie i KS ►Strzelec Załęska Hałda; znacząco przyczynił się do podziału mieszkańców osady na zwolenników Związku Strzeleckiego i ►Związku Powstańców Śląskich w Załęskiej Hałdzie, w efekcie konfliktu został zmuszony do opuszczenia osiedla; w latach 1938–1939 uczył w SP nr 3 w Tarnowskich Górach.
APK, zesp. Urząd Wojewódzki Śląski Wydział Oświecenia Publicznego i Wyznań Religijnych – nauczyciele, sygn. Z -9.

ZAGRODNICY MNIEJSI, przedstawicieli chłopstwa, w 1799 pracowali na polu pańskim pełne 2 dni (od świtu do zmierzchu); wysiewali 1,5 korca ozimin, 2,5 korca zboża jarego; hodowali 1 krowę, byli zobowiązani do wykopków ziemniaków i łamania lnu.
L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa w Stalinogrodzie-Załężu. Maszynopis, [b.m.w., 1955].

ZAGRODNICY WIĘKSI (półsiodłacy), w 1799 w Załężu reprezentowani przez 22 przedstawicieli chłopstwa; pracowali 3 połowy dnia w tygodniu na polu pańskim z 3 sztukami bydła albo przez 3 całe dnie z 1 osobą bez bydła; wysiewali 3 korce ozimin, 5 korców zbóż jarych, dodatkowo 2,5 korca zboża na ugorach; hodowali 1–2 krowy, 2 woły robocze i konia.
L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa w Stalinogrodzie-Załężu. Maszynopis, [b.m.w., 1955].

ZAJONTZ, piekarnia (piętrowa) przy ul. Wojciechowskiego 24 (ob. ►ul. Gliwicka), zał. w I dekadzie XX w. przez Jakuba Zajontza, w l. 30 XX w. należała do Willy Zajontza. W 1940 zatrudniała 7 pracowników. Jako mienie poniemieckie w l. 40. XX w. przejęta przez ►Konsum Śląski.
APK, Miasto Katowice, sygn. 398; AUM, zesp. 1, sygn. 2402.

ZAKĄTEK KOLEJARZA, ogródki działkowe (30 działek) przy ul. 18 Sierpnia; o łącznej powierzchni 0,93 ha, dostępne dla niepełnosprawnych, przez tereny ogródków prowadzi wąska ścieżka w kierunku osiedla 18 Sierpnia (ale bez możliwości przejścia).

ZAKŁAD OPIEKUŃCZO-LECZNICZY W KATOWICACH-ZAŁĘŻU, umiejscowiony przy ul. Wojciechowskiego (ob. ►ul. Gliwicka). W 1948 przebywało w nim 22 pensjonariuszy; do 1950 funkcjonował jako Dom Starców prowadzony przez Zgromadzenie Sióstr św. Jadwigi (powrócił pod ich zarząd od 1990); w l. 1950–1990 funkcjonował pod zarządem Stowarzyszenia Katolików Świeckich Caritas. Obecnie jest to niepubliczny zakład opieki zdrowotnej o profilu ogólnym dla przewlekle chorych i niepełnosprawnych. Ze względu na organizację do zakładu przyjmowane są tylko kobiety, a celem Zakładu jest całodobowa opieka i leczenie osób, które ze względu na zły stan zdrowia i trudną sytuację rodzinną nie mogą przebywać w swoim środowisku domowym. Udzielanie całodobowych świadczeń zdrowotnych obejmuje swoim zakresem pielęgnację i rehabilitację. Zakład realizuje usługi w ramach umowy ze Śląskim Oddziałem Wojewódzkim NFZ. Zajmuje 2 budynki – w budynku głównym (dwukondygnacyjnym, z poddaszem, windą) mieszczą się: pokoje są 2-, 3- i 4-osobowe (wyposażone w łóżka rehabilitacyjne z oprzyrządowaniem do rehabilitacji przy łóżku, podnośniki do kąpieli i przewożenia chorych, wózki inwalidzkie, balkoniki, poręcze), gabinety lekarsko-pielęgniarskie (z wymaganym przez NFZ sprzętem, m.in. aparat EKG, inhalatory, koncentrator tlenu), świetlice, jadalnie, łazienki (węzły sanitarne), sala rehabilitacyjna (z sprzętem do kinezyterapii i fizykoterapii), kuchnia, pralnia, magazyny oraz własna kotłownia (z ogrzewaniem gazowym); w budynku gospodarczym (jednokondygnacyjnym) – warsztat i szwalnia.
APK, Urząd Wojewódzki Śląski – Oddział Pomocy Społecznej, sygn. 37; https://www.zol-katowice.wiara.org.pl/index.php.

ZAKŁAD WYROBÓW ŚLUSARSKICH I KOWALSKICH BRACI DZIACZKO zob. ►Dziaczko.

ZAKŁADOWA STRAŻ POŻARNA KOPALNI KLEOFAS, jednostka kopalniana, zał. 1909, sztandar poświecony 6 V 1923. Pod koniec l. 40. XX w. skupiała 30 umundurowanych strażaków; na jej wyposażeniu znajdowały się: pompa, motopompa, sikawka ręczna firmy Minimax, 28 gaśnic śniegowych, 36 gaśnić tetrowych, 4 drabiny (wysokości 21 m), 2 samochody, syrena elektryczna (do alarmowania); wodę czerpała z własnych basenów. W l. 50. XX w. liczyła 10 strażaków, na czele których stał komendant; do 1986 składała się z górników dołowych i powierzchniowych; od 1999 przekształcona w Zakładową Służbę Ratowniczą. Zakończyła działalnośc wraz z zlikwidowaną kopalnią.
APK, zesp. Centralny Zarząd Przemysłu Węglowego, sygn. 1152; APK, zesp. Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego, sygn. 1500; „Skarbnik” 2003, nr 3.

ZAKŁADOWA ZAWODOWA STRAŻ POŻARNA KOPALNI „KLEOFAS”, zał. 1923 (sztandar z 6 V 1923), zajmowała się ochroną przeciwpożarową całego zakładu; od 1986 rozdzielono służbę na dołową i na powierzchni; do 1999 jednostka Straży Pożarnej; do zakończenia działalności wydobywczej macierzystej kopalni funkcjonowała jako ZZSP KWK „Kleofas”.
80 lat Zakładowej Zawodowej Straży Pożarnej w KWK Kleofas. „Skarbnik” 2003, nr 4.

ZAKŁADOWY DOM KULTURY HUTY BAILDON, zał. 1945 w dawnym ►Kaisergarten (pow. 7262 m³) przy ob. ►ul. Gliwickiej; przebudowany w l. 1960–1961 wg projektu ►Henryka Buszki, ►Aleksandra Franty, T. Szewczyka, Marcina Dziewońskiego na budynek o pow. 17 863 m³ przesunięty od osi ulicy o ok. 5 m. Prowadził działalność oświatową i kulturalną (nauka języków obcych, m.in. esperanto, nauka gry na instrumentach) pod mecenatem Związku Zawodowego Hutników; od 1964 działał pod zarządem komisarycznym; od 1991 zmienił nazwę na Pałac Rozrywki Atomek (K. Tomecki). W ZDK prowadzono m.in.: Klub Weterana Pracy, bibliotekę, zespoły muzyczne: ►Anonim, Profil, Zejm, dziecięcy zespół akordeonowy, ►Zespół Mandolinistów (od 1947), orkiestrę estradową, orkiestrę dętą, trio harmonijek ustnych, kwartet męski, orkiestrę jazową młodzieżową ZMS, zespół wokalny żeński ►Florentynki (zał. na pocz. l. 60. XX w.), muzyczne ognisko dziecięce, zespoły taneczne i baletowe, kursy tańca towarzyskiego, Klub Filmowo-Fotograficzny, Koło Plastyczne, Koło Recytatorskie, kółko plastyczne amatorów, chór mieszany, Scas – klub fantastyki; funkcjonowało kino Bajka; Bogdan Łukaszewski prowadził „Wieczory poezji przy świecach”; w 1968 założono Zakładową Izbę Pamięci. Pracami ZDK kierowali: Jerzy Pawlicki, Władysław Bazior, Edward Czok, Stanisław Maczyński, Edward Buszman, Kazimierz Tomecki.
Amatorskie Zespoły Artystyczne. Katowice 1989; Kronika Zakładowego Domu Kultury Huty Baildon w zbiorach MHK; „Głos Baildonu” 1959, nr 5, 1960, nr 5, 1962, nr 20, 1963, nr 20, 1965, nr 1, 1968, nr 2, 1971, nr 8; „Wieczór” 1960, nr 104; U. Rzewiczok: Huta Baildon i jej twórca. Katowice 2009.

ZAKŁADY NAPRAWCZE TABORU KOLEJOWEGO nr 2, budowane w 1969 na terenie ►Obroków (11 ha) na podstawie decyzji Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Katowicach z 29 XI 1968; połączone bocznicą kolejową ze stacją Chorzów-Batory; zajmują się budową zespołów i podzespołów oraz części dla Polskich Kolei Państwowych.
AUM Katowice, zesp. 5, sygn. 3820.

ZALENZE, pole górnicze o powierzchni 54,3 tys. m², o kształcie trójkąta; graniczyło z nadaniem kopalni „König” (od północy) i ►Christnacht (od południa); prace badawcze prowadzono od 4 X 1900; nadanie to oraz nadanie Waterloo posłużyło za rekompensatę dla arcybiskupstwa wrocławskiego po sprzedaży fiskusowi majątku Chorzów-Dąb; na polu tym powstała kopalnia „Eminencja”.
G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Kreacja i redakcja G. Grzegorek. Wstęp L. Jodliński. Katowice 2017.

ZALENZERSTRAßE, zob. ulica ►Bracka.

ZAŁĘSKA HAŁDA, cegielnia kopalni „Wujek” (►Koncernu Hohenlohe); produkowała 2 000 000 sztuk cegieł rocznie; czynna do ok. 1923.
APK, zesp. Hohenlohe, sygn. 990; J. Berent: Księga adresowa woj. śląskiego na rok 1926–1927. Katowice 1927.

ZAŁĘSKA HAŁDA, obszar w południowo-zachodniej części Załęża (ograniczony od południa z ziemią należącą do ►dworu w Załężu, graniczący od wschodu z Hałdą Katowicką, od południowego wschodu z Brynowem, od południa z Lasem Panewnickim, od zachodu ►Lasem Załęskim), wyodrębniony ostatecznie jako nowa jednostka topograficzna w XVII–XVIII w.; leży głównie na wschodnich zboczach ►Wzgórz Kochłowickich (najwyższe wzniesienia do 338 m n.p.m.). Najstarsza z osad Załęża powstała ok. 1640 w rezultacie intensywnej eksploatacji górniczej (zob. ►górnictwo węgla kamiennego); pierwotnie teren ten nazywano ►Załęską Górą (góra = kopalnia); nazwa osady pochodzi prawdopodobnie od wysypiska po dawnym górnictwie rud żelaza na tym obszarze; nazwa Załęska Hałda wzmiankowana po raz pierwszy w l. 1710–1720 w aktach parafii bogucickiej (Maryna Banasiowa z Hołdy). Środowisko naturalne tworzyły: ►Dziembałowskie Stawy oraz potoki ►Osiek, ►Johanka i kilka bezimiennych. Najstarsza część Załęskiej Hałdy powstała na polanie w ►Lesie Załęskim; pod koniec XVIII w. zabudowa składała się z podwójnego szeregu kilkunastu zagród po wschodniej stronie dzisiejszej ►ul. Dobrego Urobku na wysokości ►ul. Okrężnej. Najbardziej na zachód wysunięty teren – ►Owsiska – miał charakter rolniczy; rozwój górnictwa (kopalnie węgla kamiennego: ►Charlotte – 1792, ►Victor – 1840, ►Kleine Helene – 1843) i hutnictwo szkła (►Załęska Szklarnia – 1820) i cynku (huty: ►Johanka – 1822, ►Victor – 1842) przyczynił się do zmiany charakteru miejscowości z rolniczej na przemysłową. Po upadku hut cynku górnictwo zdominowało gospodarkę miejscowości – w wyniku scalania pół górniczych teren znalazł się w strefie eksploatacyjnej dwóch zakładów wydobywczych: od 1865 ►kopalni „Kleofas”, a od 1899 ►kopalni „Wujek” (zob. ►Osiedle Kopalni „Wujek”). Rozwojowi górnictwa węglowego towarzyszyło powstawanie cegielń (m.in. ►Silberstein, ►Kleofas I); po zakończeniu działalności gospodarczej cegielnie zmieniały przeznaczenie – jedna z nich została w 1925 przebudowana na ►posterunek Policji Państwowej Województwa Śląskiego, w drugiej, należącej do koncernu Hohenlohego, powstał prowizoryczny ►kościół p.w. św. Cyryla i Metodego. W okresie międzywojennym krajobraz przemysłowy osiedla uzupełniły drobne zakłady należące do przemysłu budowlanego (►Carl Lorenz) oraz spożywczego (►Wytwórnia wód mineralnych i rozlewnia piwa Franciszka Sitko). W miarę postępującej industrializacji wzrastała liczba ludności, w 1890 osada skupiała 845 mieszkańców. Od wieków średnich przez Załęską Hałdę przebiegał pradawny trakt ►Piotrowicka Droga, łącząc ją z Mikołowem i Załężem; w okresie industrialnym od 1846 ►linia kolejowa (obecnie nr 140) – połączenie z Mikołowem i Katowicami, w okresie II wojny światowej ►szosa kochłowicka – połączenie z Kochłowicami i Halembą. Ubogą sieć ulic do 1956 tworzyły 4 jednostki topograficzne: ►ul. Załęska Hałda, ►Osiedle Kopalni „Wujek”, część ►ul. F. Bocheńskiego i ►ul. Kochłowicka. W miarę rozwoju miejscowości powstawały oberże: ►Waldschloß (Ginterówka), Max Retta, restauracje Fojta i ►Karola Mroncza oraz kilka innych, masarstwo reprezentowała Maria Olesch, działał magiel, istniało ogrodnictwo Karola Mierzwy. Charakterystycznym elementem krajobrazu Załęskiej Hałdy były ►polowe piece piekarskie – gdzie ludność sama wypiekała chleb (jeszcze w okresie międzywojennym).
Pod względem administracyjnym do 1924 Załęska Hałda należała do ►gminy Załęże, do 1939 wchodziła w skład ►Dzielnicy III miasta Katowic (obejmującej także Dąb), w l. 1939–1945 władze okupacyjne przemianowały ją na ►Kattowitz West; w 1945 powstała dzielnica Katowice – Zachód, w l. 1951–1975 ►Katowice – Śródmieście – Zachód; w l. 1975–1996 dzielnica ukrywała się pod nr. 29; w 1997 cały teren został rozparcelowany na trzy części, zaklasyfikowane do dzielnic pomocniczych Katowic: do ►Osiedla WitosaObroków, do Załęża i do ►Załęskiej Hałdy – Brynowa.
W l. 1872–1873 wybudowana została pierwsza ►szkoła ludowa w Załęskiej Hałdzie; 3 V 1921 budynek na jeden dzień został zajęty przez powstańców śląskich; spełniał swoje edukacyjne funkcje do 1928, potem został przebudowany na mieszkania dla nauczycieli; uroczyste otwarcie nowej placówki nastąpiło w 1929 (zob. ►Szkoła Podstawowa nr 25).
Na początku XX w. mieszkańcy zaczęli interesować się życiem społeczno-politycznym. W 1913 polski ruch związkowy reprezentowało ►Zjednoczenie Zawodowe Polskie. Aż do 1920 społeczeństwo brało udział w życiu organizacyjnym Załęża. Od 1919 zaczął się formować ruch narodowo-niepodległościowy; w jego strukturach zostało utworzone Towarzystwo Śpiewacze ►Lutnia, w 1920 powstały: gniazdo ►Towarzystwa Gimnastyczne „Sokół” i KS ►Naprzód „1912”; w narodowym ruchu robotniczym ►Narodowe Stronnictwo Robotników przekształciło się w Narodową Partię Robotniczą; formy organizacyjne przyjął także ruch socjalistyczny, działalność prowadziła ►Polska Partia Socjalistyczna, z podległym jej ideowo ►Centralnym Związkiem Zawodowym Polskim.
W 1920 działania zbrojne polskich sił niepodległościowych przyczyniły się do opanowania miejscowości w II powstaniu śląskim przez siły peowiackie; po raz drugi powstańcy zajęli tę miejscowość w III powstaniu śląskim (2/3 V 1921) i na jeden dzień ustanowili dowództwo w miejscowej szkole; był to jeden z rejonów koncentracji oddziałów powstańczych przygotowujących się do natarcia na Katowice; liczni ochotnicy z Załęskiej Hałdy tworzyli ►Załęską Kompanię Powstańczą w pułku katowickim Walentego Fojkisa (w baonie Rudolfa Niemczyka), walcząc w oddziałach na różnych frontach III powstania; 20 VI 1922 miejscowość została uroczyście przejęta przez administrację polską.
W okresie międzywojennym najsilniejszy był obóz prorządowy – sanacyjny; należały do niego ►Narodowo-Chrześcijańskie Zjednoczenie Pracy, w 1927 ►Związek Strzelecki, ►Związek Powstańców Śląskich, ►Ogólny Związek Podoficerów Rezerwy, ►Związek Obrony Kresów Zachodnich, ►Związek Związków Zawodowych; przy Narodowej Partii Robotniczej działał ►Związek Młodzieży Polskiej „Jedność”, przy Polskiej Partii Socjalistycznej – RKS ►„Naprzód”, w Załęskiej Hałdzie istniały: Koło Amatorów p.w. Juliusza Słowackiego, ►Towarzystwo Polek, ►Towarzystwo Młodych Polek, ►Drużyna Harcerska im. Jana Opolskiego, ►Towarzystwo Czytelni Ludowych. W 1933 zawiązał się ►Komitet Pomocy Bezrobotnym, Towarzystwo Ogródków Działkowych ►„Miłość”, ►Katolickie Stowarzyszenie Kobiet w Załęskiej Hałdzie. Wpływ na życie społeczne miała kopalnia, spośród jej załogi wywodzili się prezesi organizacji – np. ►Wiktor Sławiński w gnieździe „Sokoła”.
Efektem żywiołowej eksploatacji górniczej była postępująca dewastacja środowiska naturalnego, zauważalnego od początku XX w.; szkody górnicze i ich skutki (z braku skutecznego pomysłu na likwidację) odczuwalne były w okresie międzywojennym – m.in. zapadliska pod boiskiem szkolnym i pod słupami linii elektrycznych (mówiono, że kłaniały się przechodzącym ludziom), po roztopach i ulewach Załęska Hałda przypominała bagna poleskie. Sytuację pogarszało spowodowane bezrobociem dzikie wydobycie węgla w licznych ►biedaszybach. W związku z dewastacją środowiska zniweczone zostały plany budowy ośrodka sportowego (zwanego też Parkiem Sportowym) przez magistrat katowicki (z planów został skreślony stadion sportowy; wybudowano jedynie basen pływacki ►Bugla oraz ►strzelnicę sportową dla ►Kurkowego Bractwa Strzeleckiego).
Załęska Hałda miała znaczenie militarne. Jeszcze przed I wojną światową na zachód od centrum miejscowości wybudowano strzelnicę wojskową w ►Lesie Załęskim, a w okresie międzywojennym skład amunicji 73. Pułku Piechoty (od 1936 droga wojskowa łącząca koszary z obiektem wojskowym). 1 IX 1939 Załęska Hałda stała się przedpolem walk w obronie Katowic; nacierającym od Ligoty wojskom hitlerowskim próbowały stawiać opór oddziały samoobrony powstańczej; pierwszą ofiarą tych walk po stronie polskiej został ►Teofil Patalong; innych obrońców gestapo poszukiwało przez cały okres okupacji (m.in. w KL Auschwitz zginął ►Robert Oleś); wśród ofiar eksterminacji byli: ►Paweł Bluszcz, ►Paweł Bromboszcz, ►Edmund Szwed, ►Wincenty Patalong, ►Jan Gołąbek. Na terenie Załęskiej Hałdy funkcjonował niemiecki obóz jeniecki przy ►kopalni „Wujek”, który po 1945 został wykorzystany do organizacji obozu pracy (zob. ►Obóz pracy przy kopalni „Wujek”) Centralnego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego; obóz ten istniał do 1949; później baraki przekazano junakom Powszechnej Organizacji „Służba Polsce”.
Po II wojnie światowej ponownie wzrosło militarne znaczenie miejscowości; stacjonująca w Katowicach ►Szósta Śląska Brygada Wojsk Zmechanizowanych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (należąca do Jednostek Nadwiślańskich) wybudowała tu ►poligon ze strzelnicami, torem przeszkód i innymi urządzeniami; uległy one likwidacji na początku XXI w.
Ok. 1956–1957 Załęska Hałda otrzymała połączenie autobusowe z Katowicami (uruchomiono linię nr 70). W II poł. l. 50. XX w. odrodziły się też instytucje kulturalne, a życie towarzyskie zostało przeniesiona do ►Osiedla Kopalni „Wujek”, gdzie funkcjonowały 2 dwa zakładowe ►kina kopalni „Wujek” i mieściły się siedziby miejscowego ►Koła Związku Bojowników o Wolność i Demokrację i Oddział Polskiego Związku Hodowców Gołębi Pocztowych ►V-21 (zał. 1952). W l. 1976–1981 w miejscu osiedla fińskich domków wybudowane zostało ►Osiedle Witosa. Z przeszłości pozostało niewiele: ►Osiedle Kopalni „Wujek”, ►krzyż przydrożny przy ul. Przekopowej i ►krzyż przydrożny przy ul. Witosa, ►kościół pw. Świetych Cyryla i Metodego, ogródki działkowe i stara zabudowa przy ►ul. Chodnikowej. Pamięta się także o tych, którzy polegli w czasie II wojny światowej; ich nazwiska wyryto na tablicy pamiątkowej, umieszczonej obecnie na ►skwerze im. Antoniego Węglarczyka.
Pod względem przynależności parafialnej Załęska Hałda od początku swego istnienia należała do parafii w Bogucicach; w 1900 została przydzielona do ►parafii św. Józefa w Załężu. Zalążki ►parafii św. Cyryla i Metodego zaczęły się kształtować w latach 1937–1941, najpierw wokół kaplicy umieszczonej w ►Ginterówce, następnie przeniesionej do ►Szkoły Podstawowej nr 25, została stworzona stacja duszpasterska; w 1942 nastąpiło wydzielenie lokalii obsługiwanej przez duszpasterzy z kościoła w Załężu; w l. 1945–1947 duchowni objęli opieką duszpasterską więźniów w ►obozie pracy kopalni „Kleofas” przy szybie ►Wschodnim; do 1979 funkcjonowała kuracja (z administratorem w l. 1949−1959); odrębna parafia została utworzona w 1979, a fakt ten potwierdzono w 1992. W 1953 liczyła 2,5 tys. wiernych, w tym 1,5 tys. polskich reemigrantów z Francji (1947−1948), osiedlonych w kolonii ►Załęska Hałda (fińskie domki). Z końcem l. 50. XX w. objęła część terenów należących dotąd do parafii św. Ludwika Króla w Panewnikach; w 1982 dała początek ►parafii Podwyższenia Krzyża Świętego i św. Herberta na Osiedlu Witosa, której przekazała 3/4 mieszkańców (spadek liczby parafian z 4 tys. w 1968 do ok. 1 tys. w 1982).
W Polsce znaną postacią wywodzącą się z Załęskiej Hałdy jest biskup kielecki Stanisław Szymecki; warto też wspomnieć żyjącą tu w okresie międzywojennym Marię Mikę, wnuczkę Józefa Lompy.
Współcześnie Załęska Hałda ma głównie charakter mieszkaniowy i usługowy (dominuje branża motoryzacyjna, m.in. ►salony samochodowe Pietrzaka i ►Renault); stanowi także (po przecięciu miejscowości autostradą A-4) ważny węzeł komunikacyjny Katowic.
AUM Katowice, zesp. 1, sygn. 98–100; zesp. 2, sygn. 591–594; zesp. 3, sygn. 38; zesp. 5, sygn. 480–489; APK, zesp. Dyrekcja Policji Katowic, sygn. 40; Kronika Szkoły Podstawowej nr 25, T. 1–2; L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa. Stalinogród-Załęże 1956; D. Absalon, S. Czaja, A.T. Jankowski: Środowisko geograficzne. [W:] Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo. Red. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz. T. 1. Katowice 2012; J. Tofilska, A. Steuer: Osady i osiedla. [W:] Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo. Red. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz. T. 2. Katowice 2012; „Górnoślązak” 1902, nr 6.

ZAŁĘSKA HAŁDA, Spółdzielnia Mieszkaniowa w Katowicach przy ►ul. Eugeniusza Kwiatkowskiego 8; powstała 1 VII 1991 – wydzielona z zasobów mieszkaniowych Spółdzielni Mieszkaniowej „Górnik” w Katowicach, przejmując 3397 członków. Została zarejestrowana przez Sąd Rejestrowy w Katowicach 6 VII 1991. Przy Spółdzielni prowadzi działalność Agencja Pośrednictwa Nieruchomości Załęska Hałda.
https://zaleskahalda.pl/O-nas,47.html.

ZAŁĘSKA HAŁDA, historyczne osiedle ►kopalni „Kleofas”, która przeznaczyła na ten cel 40,54 ha gruntu z ►majątku rolnego Załęże. Budowę rozpoczęto 1 III 1947. Składało się z 455 domków (pierwotnie planowano 500), w tym 250 fińskich (drewnianych) na podstawie umowy z fińską firmą Funtala Cy Helsinki i 5 olsztyńskich (drewnianych, otynkowanych z zewnątrz). Osiedle wyposażono w oświetlenie uliczne, jednak nie było ono skanalizowane, a wewnętrzne drogi nieutwardzone. Na terenie osiedla funkcjonowały: świetlica kopalniana, szkoła, przedszkole i żłobek. W 1956 skupiało 3020 mieszkańców, głównie napływowych z okolicznych województw i repatriantów z Francji, Belgii i Niemiec. W 1976 zostało zlikwidowane; na jego miejscu powstało ►Osiedle Witosa.
APK, zesp: Centralny Zarząd Przemysłu Węglowego Katowice, sygn. 816; APK, zesp. Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego, sygn. 1186; AKAD, zesp. Akta Lokalne, sygn. AL 2529; Kronika parafii pw. św. Cyryla i Metodego w Załęskiej Hałdzie – przechowywana na probostwie; L. Szaraniec: Osady i osiedla Katowic. Katowice 2010.

ZAŁĘSKA HAŁDA zob. ►Miłość

ZAŁĘSKA HAŁDA, dzielnicowy plac zabaw urządzony w 2014; wyposażenie: rozbudowany domek (drewniano-plastikowy), zjeżdżalnie (rurowe, z drabinkami, elementami wspinaczkowymi), zadaszona piaskownicą, huśtawki i liczne bujaczki, ławki, stanowisko do gry w szachy; poza terenem ogrodzonym usytuowano stół do ping ponga; przed placem zabaw znajduje się stacja wypożyczania rowerów miejskich.
https://www.google.pl/maps/place/Plac+zabaw+2DZIELNICA.

ZAŁĘSKA HAŁDA, nazwa historycznej, istniejącej do 1956 ulicy (jednej z trzech w Załęskiej Hałdzie: ►ul. F. Bocheńskiego, ►ul. Kochłowicka i ul. Załęska Hałda); uległa podziałowi na: ►ul. Brygadzistów, ►ul. Dobrego Urobku, ►ul. Kombajnistów, ►ul. Okrężną, ►ul. Przekopową, ►ul. Upadową, ►ul. Wrębową i ul. Załęska Hałda (2). Na przełomie XVIII–XIX w. centrum przemysłowe górniczo-hutnicze osady Załęska Hałda: z kopalniami: ►„Charlotte”, ►„Johanka”, ►„Kleine Helene”, ►„Victor”, hutami: ►Johanka, ►Victor. Ukształtowała się na terenie dawnej kolonii ►Johanka (do l. 30. XX w. ok. 80 zabudowań mocno co do kształtu i wielkości zróżnicowanych, niektóre pierwotnie pokryte tekturą), zdewastowanym przez intensywną eksploatację górniczą. Przed I wojną światową przy ulicy mieściły się: cegielnia ►Silberstein, kamieniołom, magazyny mięsne (zob. ►Masarstwo i rzeźnictwo), hotel ►Waldschloß, siedziba firmy ►J. Kunschmann; do 1939: stajnie (z 1923), ►Posterunek Policji Państwowej Województwa Śląskiego, ►Paweł Sitko Fabryka Wód Mineralnych (rozlewnia piwa), ►ogrodnictwo szklarniowe, piekarnie polowe (zob. ►Piekarstwo), restauracja ►Karola Mroncza; po zakończeniu II wojny światowej: sklep ►Śląskiej Spółdzielni Spożywców, noclegownie (3 obiekty oznaczone literami A–C) kopalni „Wujek”. Znani mieszkańcy: ►Wiktor Piwko, ►Teofil Patalong, Karol Rudzki, ►Karol Mroncz, biskup Stanisław Szymecki.
AUM Katowice, zesp. 2, sygn. 589–595.

ZAŁĘSKA KOMPANIA POWSTAŃCZA, utworzona 2 V 1921 w Załęskim Lesie, w jej skład wchodzili członkowie ►Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”, ►Towarzystwa Śpiewaczego „Halka”, Centralnego Związku Zawodowego; liczyła 220 powstańców; dowódcą był Augustyn Szlachta. Pierwszym zajętym przez powstańców obiektem była ►Szkoła Katolicka w Załęskiej Hałdzie – od 3 V 1921 kwatera kompanii. Początkowo kompania była uzbrojona w broń długą produkcji rosyjskiej, następnie w karabiny Mauser 96. Brała udział w walkach z żandarmerią w Wirku (3 V 1921); od 6 V wchodziła w skład Pierwszej Kompanii Szturmowej II baonu 1. pułku wojsk powstańczych. Zajęła Porębę i Mikulczyce; 7 V z Łabęd przetransportowana pociągiem do Sławęcic; walczyła pod Sławęcicami, Birawą (z wojskami włoskimi), Koźlem. Powstańcy zajęli Stare Koźle, Pogorzelec, Brzeźne, Kędzierzyn; wysadzili most na Odrze.
APK, zesp. Śląski Instytut Naukowy, sygn. 208 II.

ZAŁĘSKA SZKLARNIA, huta szkła w Załęskiej Hałdzie, zał. 1820 (Salman, Karl Edler, Hans Glass), w 1822 zakończyła działalność. Budynki po zaadaptowaniu zostały przejęte przez uruchomioną w tym samym miejscu hutę cynku ►Johanka.
R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalnia „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997.

ZAŁĘSKI PARK, park miejski w dzielnicy Załęże przy ►ul. Gliwickiej w rejonie skrzyżowania z ►ul. Jana Pawła II, obok ►Młodzieżowego Domu Kultury Załęże, pomiędzy ►torami kolejowymi a ►Miejskim Przedszkolem nr 39. Utworzony 26 VII 2010, powstał na terenie ►Ogrodu Jordanowskiego (modernizowanego w l. 2008–2010). Obiekty: plac zabaw dla dzieci, kompleks sportowy.

ZAŁĘSKI POTOK, ciek wodny na terenie Załęża, dopływ ►Osieka; źródła 300 m na południe od ►ul. Kochłowickiej, płynął w kierunku wschodnim (►ul. Żeliwna), przez tereny nadań górniczych (►Jenny, ►Charlotte, ►Victor), na przełomie l. 30.–40. XX w. przez zapadlisko górnicze (wydobycie iłu żelazistego), tworząc bagnisko (najniższy punkt ►ul. Bocheńskiego).
R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997.

ZAŁĘSKI STAW, akwen, obecnie nieistniejący; powstał w XV wieku; na jego pn. brzegu w 1801 roku zbudowano hutę Baildon.

ZAŁĘSKIE FESTYNY RODZINNE, zob. ►Dni Załęża.

ZAŁĘSKIE WARSTWY, serie mułowców, jedne z dwóch, obok orzeskich warstw, występujących na terenie Załęża.

ZAŁĘŻANKA, wytwórnia kosmetyków, początkowo fabryka mydła, założona w drugiej połowie lat 40. XX w. przy ul. Franciszka ►Anioła w Załężu; inne nazwy: Laboratorium Chemiczno-Kosmetyczne, „Silesiana”; właściciel: Jan Krzemiński i S-ka; ostatnia wzmianka w 1958 roku.
AUM, zesp. 1, sygn. 36; Śląska Księga Adresowa. Informator gospodarczy na rok 1958. Katowice 1958.

ZAŁĘŻE, statutowa jednostka pomocnicza Katowic, dzielnica nr 7 spośród 22 dzielnic miasta (na mocy uchwały Rady Miasta z 1 stycznia 1992), w zespole dzielnic północnych (według uchwały Rady Miasta z 29 września 1997). Z historycznych terenów Załęża wydzielono dzielnice: osiedle ►Witosa (wraz z ►Obrokami) i ►Załęską Hałdę-Brynów część zachodnią (północną część tej dzielnicy). Dzielnica nr 7 Załęże posiada obowiązujący od 25 listopada 2021 statut, natomiast pierwsze wybory do rady jednostki pomocniczej odbyły się 1 marca 2015 roku; Rada Dzielnicy składa się z 15 radnych wybieranych na czteroletnią kadencję, organem wykonawczym jest Zarząd Dzielnicy, siedziba rady znajduje się przy ulicy ►Gliwickiej 150, przy skrzyżowaniu z ulicą ►Pokoju; przewodniczącym Rady Dzielnicy kadencji 2019–2023 był Andrzej Karol, natomiast przewodniczącym Zarządu Krystian Zybura..

ZAŁĘŻE, hotel przy ►ul. Gliwickiej 106 w Załężu, właściciel: Tomasz Strączyński; dwugwiazdkowy, członek Śląskiej Izby Turystycznej; wybudowany na pocz. l. 90. XX w.; 32 pokoje i apartamenty (68 miejsc noclegowych), sale konferencyjne z wyposażaniem, sala telewizyjna, Internet, pub.
https://zaleze.katowice.pl.

ZAŁĘŻE, monografia historyczna dzielnicy i ►parafii św. Józefa w Załężu, opracowana w 1955 roku przez Ludwika ►Musioła w dwóch wersjach; akcentuje zwłaszcza czasy feudalne w miejscowości i początki okresu industrializacji.
L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa w Stalinogrodzie-Załężu (maszynopis 1955).

ZAŁĘŻE I (Johann Sobieski, Christnachtschacht, Zalenze), nazwa (od 31 XII 1937) pola górniczego ►kopalni „Kleofas” (856,363 kuksy); nadane pierwotnie 15 VIII 1854 ►Ernestowi Georgowi de la Tour (na jego wniosek z 1853); odkupione w 1880 przez ►Spadkobierców Gieschego; część kuksów nabył ►Magnus Teodor von Moltke (po II wojnie światowej fakt niemieckiego pochodzenia właściciela władze „ludowej Polski” próbowały wykorzystać do pozbawienia odszkodowania za to pole amerykańskich właścicieli ►koncernu Giesche).
APK, zesp. Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego, sygn. 511; R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997.

ZAŁĘŻE II (Christnachtschacht Ertgänzung), nazwa (od 31 XII 1937) pola górniczego ►kopalni „Kleofas” (339 kuksów).
APK, zesp. Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego, sygn. 511.

ZAŁĘŻE STREET ART FESTIVAL, organizowany w latach 2013 i 2014, festyn integracyjny dla mieszkańców dzielnicy.

ZAŁĘŻE – ZAŁĘSKA HAŁDA, droga zaprojektowana w 1889 roku z inicjatywy Spółki Akcyjnej ►Giesche, budowana do roku l892, przebiegała w pobliżu szybu „Schwarzenfeld” (zob. szyb ►Wschodni).
APK, zesp. Giesche SA, sygn. 4863.

ZAMEK ZAŁĘSKI zob. ►Dwór w Załężu

ZAMUŁKOWA ULICA, dł. 100 m, układ równoleżnikowy. W 1919 mieścił się na niej posterunek policji niemieckiej (Sicherheitspolizei) – obiekt polskiego ataku w okresie I powstania śląskiego; w okresie międzywojennym: 2 kamienice, których właścicielami byli Mamok i Wiengarten, zamieszkała przez ludność żydowską, głównie kupiectwo;, zakłady chemiczne Silesiana; warsztat elektrotechniczny i radiotechniczny; Katowickie Przedsiębiorstwo Robót Telekomunikacyjnych (z świetlicą).
APK, zesp. Śląski Instytut Naukowy Katowice, sygn. 107; AUM, zesp. 1, sygn. 2585.

ZAPADLISKO, w ►Lesie Załęskim, na terenie ►Załęskiej Hałdy (obszaru), spowodowane górniczą eksploatacją węgla kamiennego; do września 2016 roku wypełnione wodą, flora: lilie wodne; fauna: 24 gatunki ważek.
https://wazki.pl/katowice_zaleska_halda.html

ZAPŁOCIE, nazwa miejscowa w Załężu, bliżej niezlokalizowana; występująca w dokumentach z 1723 i 1725 roku.
Kataster karoliński z lat 1723, 1725 (kserokopia w MHK).

ZAREMBSKI Franciszek (1801, Knurów – ?), nauczyciel, absolwent seminarium w Pilchowicach; od 1827 zatrudniony w nowo wybudowanej ►szkole katolickiej w Załężu (pierwszy kierownik w dziejach miejscowości); od 1828 pracownik gminy Załęże, od 1830 stały sekretarz gminny. W 1834 przeniesiony do Żyglina.
Kronika Szkoły Podstawowej nr 20 w Katowicach Załężu (wersja elektroniczna).

ZARĘBSKIEGO Juliusza ULICA (pierwotna nazwa do I wojny światowej i w l. 1939–1945 Schulestraße, związana z funkcjonującą przy niej placówką szkolną), dł. 200 m w układzie równoleżnikowym. Plany architektoniczne ulicy są znane od 1905; na początku realizowano  budownictwo przemysłowe (odlewnia metali ►„Silesia” Grützmachera) od strony biegnącej w pobliżu bocznicy kolejowej; zabudowę mieszkaniową w 1907 rozpoczął Peter Mamlas, w 1908 stanęła kamienica Floriana Namyslo, w 1909 Antona Skrzyptza i Johana Kowolika, w 1914 Adolfa Singera; po 1922 kilka kamienic należało do Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego oraz osób prywatnych (np. Teofila Nierychło); funkcjonowały warsztaty rzemieślnicze (m.in. krawiecki Weissmanna), placówki handlowe (np. sklep spożywczy Marii Glabisch i mleczarnia Pauliny Cyroń), swoją siedzibę miał kominiarz. Obecnie przy ulicy mieszczą się m.in.: ►Szkoła Podstawowa nr 20 im. Tadeusza Rejtana, ►Przedszkole nr 26 im. Mariana Mroza, Rodzinne Ogródki Działkowe ►Chryzantema.
AUM, zesp. 2, sygn. 610; Skorowidz branż przemysłu, handlu, finansów, rzemiosła i zawodów wyzwolonych: województwo śląskie: 1929/30.

ZARZĄD DZIELNICY ZAŁĘSKA HAŁDA, spontaniczna, powstała z oddolnej inicjatywy na przełomie zimy i wiosny 1945 roku struktura administracyjna, zabezpieczająca np. porzucone poniemieckie mienie osób fizycznych; przewodniczący: Holewik.
AKAD, zesp. AL. 582.

ZASADNICZA SZKOŁA METALOWA NR 2 PRZY FABRYCE MASZYN GÓRNICZYCH MOJ, zob. ►Przemysłowa Szkoła Zjednoczenia Fabryk Maszyn i Sprzętu Górniczego Przy Fabryce Maszyn Górniczych MOJ.

ZASADNICZA SZKOŁA PRZYZAKŁADOWA WOJEWÓDZKIEGO PRZEDSIĘBIORSTWA KOMUNIKACYJNEGO im. STANISŁAWA MASTALERZA, przy ►ul. Gliwickiej 229; powołana 1 IX 1963 decyzją Ministerstwa Oświaty pod pierwotną nazwą Zasadnicza Szkoła Zawodowa dla Pracujących Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego w Katowicach (WPK Katowice); od 1966 z Technikum Samochodowym dla Pracujących WPK; od 1975 Zespół Szkół Zawodowych, w skład którego weszły: Technikum Samochodowe dla Pracujących WPK, Zasadnicza Szkoła Zawodowa WPK, Średnie Studium Zawodowe WPK; od 1977 Zespół Szkół Komunikacyjnych w Katowicach; w skład zespołu weszła również Zasadnicza Szkoła Zawodowa Przedsiębiorstwa Komunikacji Samochodowej (PKS). 1 IX 1994 utworzono w ramach Technikum Samochodowego klasy ekonomiczne o specjalności ekonomika i organizacja przedsiębiorstw (obejmujące także kształcenie dziewcząt). 1 VII 1996 przemianowano Zespół Szkół Komunikacyjnych na Zespół Szkół Komunikacyjnych i Ekonomicznych, otwierając Liceum Ekonomiczne. Kolejna zmiana organizacyjna nastąpiła 1 września 2007, kiedy to ZSKiE połączono z mieszczącym się nieopodal Gimnazjum nr 7, tworząc ►Zespół Szkół nr 7 im. Stanisława Mastalerza.
APK, zesp. Dyrekcja Okręgowa Szkół Zawodowych, sygn. 68; https://zs7. katowice.pl/historia-szkoly.

ZASADNICZA SZKOŁA ZAWODOWA HUTY BAILDON im. Jurija Gagarina, zał. 2 II 1957 (wg innych źródeł czynna od 17 X 1957), pierwsza w Polsce szkoła przyzakładowa; zajęcia prowadzono na wydziale magnesów oraz w budynku przy portierni. W 1959 powstał komitet budowy szkoły. Budynek wykonany przez Wojewódzkie Biuro Projektów wg projektu Tdeusza Rezlera otwarto w 1961 przy ul Chorzowskiej, a poświęcono w 1962. W 1968 patronem szkoły został Jurij Gagarin, a w 1969 otrzymała sztandar. Funkcję dyrektora placówki pełnili: Józef Pełka, Maria Kudlińska, Halina Kasznia. Od 1957 w szkole funkcjonowała ►V Łącznościowa Drużyna Harcerska. W 1973 placówka została przekształcona w liceum zawodowe, a w 1976 w średnie studium zawodowe. Działała do 2001.
U. Rzewiczok: Huta Baildon i jej twórca. Katowice 2009; „Głos Baildonu” 1957, nr 14, 1958, nr 6.

ZASADNICZA SZKOŁA ZAWODOWA KOPALNI GOTTWALD zob. ►Zasadnicza Szkoła Zawodowa Kopalni Kleofas

ZASADNICZA SZKOŁA ZAWODOWA KOPALNI KLEOFAS, zał. 15 IV 1945 z siedzibą na ►Obrokach; w l. 50. XX w. funkcjonowała jako 3-klasowa Górnicza Szkoła Przemysłowa przy KWK Kleofas; w 1964 prowadziła 6 oddziałów, kształcąc 165 uczniów w specjalnościach: eksploatacja górnicza, elektromonter, górnictwo podziemne, technika eksploatacji złóż. Dysponowała internatem na 152 miejsca (gdzie zatrudnionych było 3 opiekunów). Przemianowana na ZSZ Kopalni Gottwald; w 1993 przekształcona w ►XV LO im. rotmistrza Stefana Pileckiego. Funkcję dyrektorów pełnili: Stanisław Kucharski, Edward Morawiec, Zygfryd Wieczorek.
APK, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Katowice Kuratorium Okręgu Śląskiego, sygn. 1333; APK, zesp. Ministerstwo Górnictwa i Energetyki, sygn. 3/194, 3/201; L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa w Stalinogrodzie-Załężu – maszynopis [1955].

ZASTAWIE, nazwa topograficzna w Załężu w pobliżu potoku ►Osiek, odnotowana w katastrze karolińskim z 1723 i 1725.

ZAWADA Maria, zob. Maria ►Kluba.

ZAWISZA KATOWICE, klub szermierczy przy ►Szkole Podstawowej nr 33 w Osiedlu ►Witosa; założony w 2015 roku, członek Śląskiego Związku Szermierczego; jedna z trzech organizacji sportowych w tej placówce oświatowej.

ZAWSIE, nazwa miejscowa w Załężu, niezlokalizowana; występuje w katastrach z 1723 i 1725 roku.

ZDUNI i KAFLARZE, przedstawiciele rzemiosła i spółdzielczości budowlanej zajmujący się budową i naprawą pieców oraz wytwarzaniem kafli; wzmiankowani w dziejach Załęża po zakończeniu II wojny światowej (spółka Rękosiewicz i Franke, spółdzielnia „Rozwój”); warsztaty w obrębie ul. Wojciechowskiego (►Gliwickiej).
AUM, zesp. 1/, sygn. 2443.

06 KATOWICE (także: „06” Zalenze, „06” Załęże), KS założony 23 VIII 1906 pod patronatem ►kopalni „Kleofas” („Cleofasgrubbe”), pierwszy górniczy klub sportowy na ziemiach polskich, z boiskiem (1907) wchodzącym w skład górniczego kompleksu rekreacyjno-sportowego nad Rawą, w bliskim sąsiedztwie ►Arbeiterheim. Pierwotnie jednosekcyjny, należał do Süd-Ostdeutsche Fußballverband. Siedziby: w restauracji u Golczyka, od 1925 – Ani Ebel, przy ul. Zamułkowej 1 w budynku gminy Załęże. Finansowo był związany z Volksbundem. Spolonizowany w l. 30. XX w. Od poł. l. 20. XX w. wielosekcyjny – sekcje: bokserska (1925), ciężkoatletyczna (1925), hokeja na lodzie (1935–1939), lekkoatletyczna (1926–1931, połączyła się z sekcją lekkoatletyczną KS „Pogoń” Katowice), piłki nożnej (1906–1939), tenisowa (1928–1933). Władze hitlerowskie przekazały sprzęt i boisko Turn- und Sportverein 1895. Należał do Śląskiego Okręgowego Związku Bokserskiego, Górnośląskiego Okręgowego Związku Lekkoatletycznego, Górnośląskiego (Śląskiego) Okręgowego Związku Piłki Nożnej, Związku Tenisistów Województwa Śląskiego. Osiągnięcia: 1 (0–0–1) medal w lekkoatletyce kobiet (1928), udział w rozgrywkach tenisowych klasy A (1932–1933). Działacze: Heinrich Am Ende, Kołodziej (boks), Paweł Talaga, Karol Michatz, Łukasz Gruszka. Wyróżniony odznaką na X-lecie piłki nożnej.
A. Steuer: Ruch sportowy w Katowicach-Załężu (1895–1998). W: „Kronika Katowic”. T. 8. Katowice 1998, s. 67–68; „Siedem Groszy” 1933, nr 81; G. Grzegorek, A. Frużyński, P. Rygus: Kopalnie i huty Katowic. Katowice 2017.

06 ZAŁĘŻE zob. ►06 Katowice

ZESPÓŁ AKORDEONISTÓW KOPALNI KATOWICE-KLEOFAS, zał. 1988 z inicjatywy Stanisława Wodnickiego; propaguje śląski folklor muzyczny. Uświetniał Barbórki; uczestniczył w Ogólnopolskim Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu nad Wisłą, Festiwalu w Wąwolnicy, Gwarkach Tarnogórskich. Wirtuozami gry na akordeonie stali się m.in.: Rafał Piętka, Michał i Gabriel Sznajderowie, Damian Szymański i Radosław Kwiecień. Obecnie zespół funkcjonuje w strukturach ►Miejskiego Domu Kultury Bogucice-Zawodzie.
www.silesiakultura.pl/r/zespoly/.../zespol-akordeonistow-katowice-kleofas.katowice.naszemiasto.pl/.../15-rocznice-istnienia-obchodzi-zespol-akordeonistow.

ZESPÓŁ MANDOLINISTÓW ZDK HUTY BAILDON, zał.1 VII 1947, dzielił się na grupę początkującą i zaawansowaną; członkowie grali na banjo, gitarach i mandolinach; wykonywali m.in. utwory Stanisława Moniuszki i Feliksa Nowowiejskiego; pracą zespołu kierowali kolejno: Hubert Kulikowski, Jerzy Kandzia, Jerzy Stefek, Edward Baszton. Zespół występował w Polskim Radiu, Hali Parkowej, TV, domach kultury, a także za granicą (np. CSRS). W 1967 zdobył III nagrodę na Festiwalu Muzyki Polskiej.
Kronika Zakładowego Domu Kultury Huty Baildon w zbiorach MHK; U. Rzewiczok: Huta Baildon i jej twórca. Katowice 2009; Piękny jubileusz zasłużonego zespołu „Głos Baildonu” 1967, nr 19, 1973, nr 15, 1974, nr 9.

ZESPÓŁ NAGROBKÓW GÓRNIKÓW, na ►cmentarzu w Załężu; łączący mogiły siedmiu poległych w dwóch katastrofach w kopalni ►Kleofas: zaczadzonych 13 marca 1927 roku członków brygady budowlanej i górników zasypanych w wyniku tąpnięcia 21 czerwca 1927. Ok. 2017 odnowiony.

ZESPÓŁ SZKÓŁ HUTY BAILDON, powstał w 1952 roku, ulokowany w pięciu barakach hutniczych; w jego skład wchodziła Szkoła Przemysłowa Huty Baildon, 9-klasowa Szkoła I Stopnia, Technikum Hutnicze, Szkoła II Stopnia Nowego Typu, Liceum Techniczne Jednoklasowe; 403 uczniów, 31 nauczycieli, organizacje: koło Związku Młodzieży Polskiej, Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, szkolna kasa oszczędności (SKO), szkolne koło sportowe (SKS), chór świetlicowy; od września 1952 roku placówka przeniosła się do nowo wybudowanego gmachu, a dotychczasowe lokum zajął internat; jednostka istniała do 1957 roku.
„Głos Baildonu”, 22 lipca 1952.

ZESPÓŁ SZKÓŁ NR 7 im. STANISŁAWA MASTALERZA W KATOWICACH, zlokalizowany przy ►ul. Gliwickiej 228; zalążkiem była Zasadnicza Szkoła Zawodowa dla Pracujących ►Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego w Katowicach (utworzona 1 IX 1963) z siedzibą przy ul. Zawadzkiego 26 (ob. ul. Sokolska), gdzie funkcjonowała również Zasadnicza Szkoła Dokształcająca nr 1; od 1966 wraz z Technikum Samochodowym na terenie zajezdni tramwajowej w Katowicach-Bogucicach (zwanej często „Na Bagnie”); od 1 IX 1975 Zespół Szkół Zawodowych (Technikum Samochodowe dla Pracujących WPK; Zasadnicza Szkoła Zawodowa WPK, Średnie Studium Zawodowe WPK); od 1977 pod aktualnym adresem jako Zespół Szkół Komunikacyjnych z Zasadniczą Szkołą Zawodową Przedsiębiorstwa Komunikacji Samochodowej (PKS). 26 X 1977 Zespołowi Szkół Komunikacyjnych nadano imię Stanisława Mastalerza i wręczono sztandar. 1 IX 1994 utworzono w ramach Technikum Samochodowego klasy ekonomiczne o specjalności ekonomika i organizacja przedsiębiorstw, rozpoczęto też edukację dziewcząt; od 1 VII 1996 funkcjonowała jako Zespół Szkół Komunikacyjnych i Ekonomicznych z Liceum Ekonomicznym. 1 IX 2007 nastąpiła fuzja z Gimnazjum nr 7 i szkole nadano aktualną nazwę. W skład zespołu wchodzą obecnie: Technikum nr 7 o specjalnościach technik mechanik i technik ekonomista, Zasadnicza Szkoła Zawodowa nr 5 o specjalności mechanik pojazdów samochodowych, Gimnazjum nr 7. Nauka odbywa się w klasopracowniach przedmiotowych.
E. Breitkopf, E. Skorwider, A. Steuer: Zawodzie. Monografia dzielnicy i parafii Opatrzności Bożej w Katowicach. Katowice 2011.

ZESPÓŁ SZKÓŁ OGÓLNOKSZTAŁCĄCYCH nr 7 na OSIEDLU WITOSA, struktura szkolna powstała 1 IX 1999 z połączenia ►Gimnazjum nr 6 im. Stanisława Ligonia i ►Szkoły Podstawowej nr 33. Organizacje i kluby działajace na gterenie szkoły: PCK, ZHP, Zespół Pieśni i Tańca ►Katowiczanie, zespół wokalny ►Bez Zapowiedzi, ►Tramp, UKS ►Karlik, UKS ►Zawisza, Kluby Europejski, Klub Czytelniczy, Niebieskie Migdały, Klub Wolontariatu.
https://www.zso7.katowice.pl/index.

ZESPÓŁ SZKÓŁ PRYWATNYCH W KATOWICACH (ul. W. ►Witosa 18); tworzą go placówki prywatne: ►Domowe Przedszkole, „Szkoła jak Dom”, ►Amicus, ►Liceum Ogólnokształcące im. Melchiora Wańkowicza, ►Complex of Silesian International Schools.

ZESPÓŁ SZKÓŁ SPECJALNYCH NR 11 W ZAŁĘŻU zob. ►Szkoła Podstawowa Specjalna nr 60

ZESPÓŁ SZKÓŁ ZAWODOWYCH I OGÓLNOKSZTAŁCĄCYCH NR 5 IM. RTM. W. PILECKIEGO W KATOWICACH, zob. ►XV (Piętnaste) Liceum Ogólnokształcące w Katowicach im. rotmistrza Witolda Pileckiego.

ZESPÓŁ TOWARZYSTW PRORZĄDOWYCH W ZAŁĘŻU, zorganizowany na początku lat 30. XX wieku pod przewodnictwem Franciszka ►Długiewicza; poczynił próby zahamowania w 1932 roku procesów zamykania kopalni ►Kleofas i Huty ►Baildon; domagał się wyeliminowania obcokrajowców z zarządu tych zakładów (głównie Niemców).
„Górnoślązak” 1932, nr 15.

ZGROMADZENIE SIÓSTR SŁUŻEBNICZEK NAJŚWIĘTSZEJ MARYI PANNY; w Załężu placówka istniała w latach 1945–1970, z siedzibą na probostwie ►parafii św. Józefa, skupiała 21 sióstr (1960), które miały tam kaplicę pw. Matki Boskiej Piekarskiej; pracowały jako pielęgniarki w ►szpitalu dziecięcym w Załężu.
AKAD, zesp. AL., sygn. 2521.

ZIELONE ZAŁĘŻE, stowarzyszenie (wcześniej grupa), którego celem jest zmiana wizerunku Załęża oraz integracja lokalnej społeczności; aktywniej działa od 2019 roku, jest organizatorem biegów „Zielone Załęże”, inicjatorem powstania muralu ►Smok Zielony; w planach na 2024 rok stowarzyszenie ma zazielenienie placu przed kościołem pw. św. Józefa.
https://www.wkatowicach.eu/informacje/w-katowicach/Zaleze-na-zielono-Kolejna-inicjatywa-dzielnicowego-stowarzyszenia-Zielone-Zaleze-zazieleni-plac-przy-kosciele-Zdjecia/idn:6068

ZIEMNIAKI, załęscy chłopi zapoczątkowali uprawę ziemniaków w 1764, w pierwszym roku wysadzono 2 korce, zebrano zaś 8 korców. Zobowiązani do wykopków byli wszyscy chłopi rolni; handel odbywał się na targowisku przy ►placu Londzina. W okresie wielkiego kryzysu gospodarczego stanowiły podstawę wyżywienia bezrobotnych – posiłki (tzw. flaps) rozdawano w ►Azylu Miejskim i w ►kuchniach ludowych. W l. 30. XX w. ziemniaki wykorzystywano jako karmę dla zwierząt, w tym celu kupował je m.in. ►Dwór w Załężu. W 1948 powierzchnia uprawy ziemniaków w ►Majątku Ziemskim Załęże wynosiła 44,4 a.
APK, zep. Wojewódzka Rada Narodowa, sygn.400; APK, Giesche SA, sygn. 3031, 3032; L. Musioł: Załęże. Monografia historyczna parafii św. Józefa w Stalinogrodzie-Załężu – maszynopis [1955]; „Goniec Śląski” 1930, nr 232.

ZIĘTEK Jan (1858–18 II 1932, Załęże), radny miejski, działacz chadecki, członek ►Narodowego Związku Byłych Powstańców i Żołnierzy, Towarzystwa Śpiewaczego ►Chopin, gniazda ►TG „Sokół” Załęże, ►Katolickiego Stowarzyszenia Mężów w Załężu; od 1930 roku przedstawiciel Załęża w Radzie Miasta Katowice.
„Polonia” 1932, nr 3005–3006.

ZIĘTKOWSKA Jolanta (? – 10 VII lub 30 XII 1979), jadwiżanka; od 1937 roku zaangażowana w działalność charytatywną i katechizację na terenie parafii Załęskiej, przewodnicząca parafialnego apostolstwa modlitwy w ►Parafii św. Józefa; pochowana na ►Cmentarzu w Załężu.
Inskrypcja nagrobkowa na cmentarzu parafii św. Józefa.

ZILLMANNOWIE: Emil (20 VI 1870, Międzyrzecz – 22 V 1937, Berlin) i Georg (9 VII 1871 Międzyrzecz – 25 XI 1958, Berlin) – kuzyni, niemieccy architekci, absolwenci Królewskiej Wyższej Szkoły Technicznej (Königliche Technische Hochschule) w Berlinie, projektanci m.in. osiedla robotniczego w Nikiszowcu. Na terenie Załęża wg ich projektu przebudowano siedzibę ►Spółki Akcyjnej Spadkobierców Jerzego von Giesche (zob. ►Dwór w Załężu), zrealizowano ►Halę Gimnastycznej przy ►Szkole Podstawowej nr 22 przy ►ul. M. Wolskiego, ►Domy Urzędnicze Kopalni Kleofas przy ►ul. Gliwickiej.
AUM, zesp. 1, sygn. 2443, 2456.

ZJAZD KSIĘŻY (proniemieckich), zorganizowany 31 maja 1922 roku na probostwie ►parafii św. Józefa w Załężu z inicjatywy ks. Józefa ►Kubisa, z udziałem księży proboszczów o orientacji proniemieckicj: Franciszka Sauermana, Ludwika Skowronka, Franciszka Strzyża; powodem spotkania była sprawa losów niemieckiej mniejszości katolickiej po podziale Górnego Śląska.
J. Myszor, Historia diecezji katowickiej. Katowice 1999.

ZJEDNOCZENIE ZAWODOWE POLSKIE W ZAŁĘŻU (ZZP),najważniejszy polski związek zawodowy w gminie, zbliżony ideowo do Narodowego Stronnictwa Robotników (►Narodowej Partii Robotniczej), zasłużony w okresie walki o przyłączenie Górnego Śląska do Polski; pierwsze wzmianki pochodzą z 1909 roku (prezes Józef ►Ciemięga); do wzrostu liczby członków walnie przyczynili się górnicy jednego z oddziałów kopalni ►Kleofas (styczeń 1911);w 1912 ZZP wchłonął niemieckie związki hirsch-dunkierowskie, od tego momentu zdobywając znaczenie ponadlokalne (kursy okręgowe w lokalu ►Wissemacha); jego komórka w ►Załęskiej Hałdzie skupiała 30 członków (1913).
W maju 1919 roku powstały oddziały branżowe, w tym hutników (metalowców) przy Hucie ►Baildon, a także kolejarzy i maszynistów kolejowych. Na bazie ZZP powstała ►Załęska Kompania Powstańcza; okresie plebiscytów znacząco wpływało ono na Katolickie Towarzystwo Robotników (zob. ►Związek Katolickich Robotników pw. św. Józefa); W 1927 w strukturach ZZP powstał ►Teatr Amatorski im. Juliusza Słowackiego. W 1933 roku ZZP zwyciężyło w wyborach do rady zakładowej Huty „Baildon”, zdobywając sześć mandatów (m.in. Artur Ficek, Dominik Sitek, Konrad Dudek, Karol Kucznik, Jan Szołtysek) i uzyskując w sumie 599 głosów; w 1934, po uzyskaniu 73 głosów, ZZP było jedną z dwóch organizacji obecnych w radzie zakładowej kopalni ►Kleofas, a w 1935 roku uzyskał jeden mandat (Jan Majcherczyk). W Załęskiej Hałdzie miejscem zbiórek związkowych był lokal Karola ►Mroncza; w Załężu: ►Dom Młodzieżowy, sala magistracka w ►Gminy siedzibie oraz restauracji ►Obywatelskiej.
APK zesp.: Dyrekcja Policji Katowic, sygn. 370; Śląski Instytut Naukowy II, sygn. 208; „Katolik” 1919, nr 63; „Polak” 1910, nr 22, 1912, nr 8, 72; 1919, nr 47, 57; 1920, nr 52; „Goniec Śląski” 1927, nr 31; 1928, nr 11, 15; „Gazeta Ludowa” 1911, nr 2, 1913, nr 139; „Polska Zachodnia” 1935, nr 27.

ZJEDNOCZONY KLEOFAS (Consolidirte Cleophas), nazwa (od 31 XII 1937) pola górniczego ►kopalni „Kleofas” (6314,912 kuksów); powstało 27 V 1856 ze scalenia pól górniczych kopalń „Adam” i „Eva”; nadane ►Karolowi Goduli; od 1880 w rękach ►Spadkobierców Gieschego.
APK, zesp. Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego, sygn. 511; R. Borowy: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Historia węglem pisana. Katowice 1997.

ZNAK NAPIECZĘTNY GMINY ZAŁĘŻE, po raz pierwszy odnotowany w 1723 roku w katastrze karolińskim, znany w siedmiu wersjach (od 14 do 30 mm średnicy); oprócz pierwszego wizerunku z literą Z, na kolejnych, aż do 1924 roku, zawsze widniał krzew (liście dębu); napisy świadczyły o przynależności administracyjnej gminy do powiatu pszczyńskiego, bytomskiego, katowickiego; do 1922 w języku niemieckim, następnie polskim.

ZSYŁKA ROBOTNIKÓW HUTY BAILDON DO ZWIĄZKU SOWIECKIEGO; wymuszony podstępem wyjazd 400 hutników (31 stycznia 1945), rzekomo w celu rozładunku wagonów na dworcu w Katowicach; z tej grupy w latach 1947–1948 wróciło pięć osób, z zakazem zatrudnienia w macierzystym zakładzie.
Z. Woźniczka: Z działalności polskiego i radzieckiego aparatu represji na Górnym Śląsku w 1945 roku. W: Obozy pracy przymusowej na Górnym Śląsku. A.Topola (red.). Katowice 1994.

ZUM HOHEN KREUZ zob. ►Święty Krzyż

ZUR GOTTES GNADE zob. ►Fortuna.

ZWIĄZEK ABSTYNENTÓW W ZAŁĘŻU (także Stowarzyszenie Abstynentów), zał. 4 IV 1911 z inicjatywy ►Józefa Sapy, polska organizacja zrzeszająca głównie członków miejscowego gniazda ►TG „Sokół” i przedstawicieli kupiectwa. Prezesem był Rybarz, sekretarzem Antoni Wygodzki, a skarbnikiem Ludwik Drażewski. Organizacja należała do centrali polskiego ruchu abstynenckiego w Poznaniu. Reaktywowała działalność 6 I 1923 z inicjatywy niejakiego Stanicha na zebraniu w sali Wissemacha przy udziale 14 członków; działacze: Kubica, Wichary, Holon, Henkel, Kolarczyk Król, Kija, Kaleta. Ponownie wznowił funkcjonowanie w 1931 z oddziałem młodzieży (Koło Młodzieży Abstynenckiej skupiające 42 członków); siedziba mieściła się w ►Domu Związkowym. W 1932 Związek liczył 88 członków, w 1933 – 54, w 1936 – 115. Prowadził działalność oświatową i teatr amatorski w restauracji Leona Kobica. Wraz z Abstynencką Ligą Kolejowców, kołem przy parafii Mariackiej w Katowicach i kołem katedralnym wchodził w skład Zjednoczonych Kół Abstynenckich na Wielkie Katowice.
APK, zesp. Dyrekcja Policji Katowic, sygn. 370; Pamiętnik 10-letniej pracy abstynenckiej na Górnym Śląsku: 1923–1933. Katowice 1933; „Rocznik Diecezji Śląskiej (Katowickiej)”. Katowice 1932; „Rocznik Diecezji Śląskiej (Katowickiej)”. Katowice 1936; „Gość Niedzielny” 1931, nr 34 i 45, „Goniec Śląski” 1933, nr 8.

ZWIĄZEK BOJOWNIKÓW O WOLNOŚĆ I DEMOKRACJĘ KOŁO PRZY HUCIE BAILDON, zał. VI 1965, skupiało 15 członków – kombatantów II wojny światowej, działaczy ruchu oporu, więźniów politycznych. Prowadziło sekcje: historyczną, socjalną, propagandową; członkowie popularyzowali tematykę II wojny światowej wśród młodzieży. Założycielami byli: Andrzej Radżwiecki, Antoni Klucznik, inż. Jan Taborski, Andrzej Ciemieniewski, Jan Biskup.
„Głos Baildonu” 1968, nr 1.

ZWIĄZEK BOJOWNIKÓW O WOLNOŚĆ I DEMOKRACJĘ W ZAŁĘSKIEJ HAŁDZIE; organizacja kombatancka skupiająca niepodległościowców (głównie powstańców śląskich), utworzona ok. 1949–1950; liczba członków: 29 (1959), 25 (1965); sztandar otrzymała w latach 50. XX wieku, nie miała stałego lokalu (zbiórki odbywały się m.in. w Domu Górnika kopalni „Wujek”, w prywatnych mieszkaniach członków, także w Tychach), mecenat sprawowała kopalnia „Wujek”. Związek był organizatorem wycieczek, inicjatorem powstania tablicy pamiątkowej (w SP nr 25, a obecnie na ►skwerze Antoniego Węglarczyka); działacze: Wilhelm Bujara, Paweł Dawid, Cecylia Gołąbek, Ryszard ►Gwioździk, Marta Józek, Emil Kapuściński, Rozalia Matera, Tadeusz Patalong, Bogumił Patalong, Wiktor ►Piwko, Henryk Thiele, Franciszek Widuch,
APK, zesp. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Katowicach, sygn. 583.

ZWIĄZEK HALLERCZYKÓW, placówka w Załężu powstała ok. 1923–1924 z siedzibą przy ul. Wojciechowskiego 66 (ob. ►ul. Gliwicka); ufundowany sztandar poświecono 5 VII 1925. W 1925 funkcję prezesa pełnił Jończyk, w 1926 ►Józef Janta, wiceprezesa ►Wiktor Jesionek, sekretarza Piotr Stanuch, a komendantem był Paweł Węgier; w 1927 funkcję prezesa przejął Józef Krajan. Działacze: P. Stanik, Franciszek Proksza. Jako pierwszy na terenie województwa śląskiego prowadził oddział młodzieżowy – „Błękitni”, z komendantem Adamem Gacką (pełnił tę samą funkcję w Chorągwi Śląskiej). Spotkania i zebrania organizował w lokalu ►Leona Kobica; prowadził działalność w zakresie wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego (zob. ►strzelnica w Załęskiej Hałdzie).
APK, zesp. UWŚl., sygn. 809; Z życia Związku Hallerczyków na Górnym Śląsku. Sprawozdanie Zarządu Chorągwi Śląskiej Związku Hallerczyków za rok 1923/1924. [b.r. i m.w.]; Bitwa pod Rarańczą i Kaniowem. Katowice 1925; Jednodniówka Chorągwi Śląskiej Związku Hallerczyków wydana z okazji IV Walnego Zjazdu Delegatów Placówek Chorągwi Śląskiej Związku Hallerczyków w Katowicach w dniu 8 sierpnia 1926 r. Red. M. Łączkowski. Katowice 1926; „Polonia” 1925, nr 180.

ZWIĄZEK HODOWCÓW DROBNEGO INWENTARZA KATOWICE III (Załęże), wcześniej funkcjonowało pod innymi nazwami: Kleintierzucht Verein, Stowarzyszenie Hodowców Kur, Gołębi i Ptactwa (działacze: Teofil Herud, Anna Herud), Towarzystwo Hodowców Drobnego Inwentarza, zał. 16 II 1914 z inicjatywy 9 członków. Pierwszą wystawę zorganizowano 4 IV 1917. Po półrocznym zawieszeniu w okresie plebiscytu i powstań śląskich w 1922 wznowił działalność (organizując m.in. wycieczki, zabawy, loterie fantowe, wieczorki familijne, zawody strzeleckie, kurs kuśnierski) i nawiązał kontakty z bratnimi organizacjami w Bogucicach i Giszowcu w celu zorganizowania wspólnej wystawy hodowlanej subwencjonowanej przez władze polityczne województwa śląskiego. W 1923 powołał do życia komisję stajenkową (kontrola pomieszczeń hodowli małych zwierząt); od 1924 obowiązywał członków jako urzędowy język polski; od 1930 wprowadzono kontrolę mleczności kóz; od 1934 działała sekcja hodowców kóz. W 1934 Związek skupiał 22 członków, miał też mistrza tatuowania, organizował przeglądy zwierząt (m.in. w 1930 kóz i capów na boisku TG „Sokół” przy ul. Bocheńskiego). Należał do Okręgu Katowickiego Śląskiego Związku Hodowców Drobnego Inwentarza w Katowicach (do zarządu należeli Karol Sikora i W. Władasz). Funkcję prezesów pełnili: Nawrat, Hanzel, Żyłka, Karol Sikora, Franciszek Kurz, a aktywnymi działaczami byli: Jakub Mucha, Alfred Ottenburger, Józef Pudełko, Ludwik Pudełko, Paweł Celnik, Ludwik Karafioł, Wojciech Władasz.
APK, zesp. Urząd Wojewódzki Śląski Wydział Rolnictwa, sygn. 472 a, zesp. Śląska Izba Rolnicza , sygn. 274–275; „Rolnik Śląski” 1933, nr 8, 27 i 1934, nr 2, 15, 31; „Górnoślązak” 1930, nr 194.

ZWIĄZEK KATOLICKICH ROBOTNIKÓW p.w. ŚW. JÓZEFA, zał. 7 XII 1900, powstał z inicjatywy ►ks. Józefa Kubisa, funkcjonował przy ►parafii św. Józefa w Załężu; dysponował własnym sztandarem (z napisami w jęz. polskim), podczas uroczystości członkowie nosili oryginalne nakrycia głowy. W l. 1908–1919 należał do niemieckiego Verbandu (w 1912 powołał organizację młodzieżową ►Jugenddeutschland), a po wystąpieniu zbliżył się do ►Zjednoczenia Zawodowego Polskiego. 8 VIII 1920 zwołał do Załęża przedstawicieli 40 bratnich organizacji i powołał do życia górnośląską centralę (Załęże reprezentowali ►Stefan Giebel, Gedyga, ►ks. Józef Kubis). Zainicjował działalność wokalną i sceniczną członków; projektował organizację kasy pogrzebowej. W 1926 powołał do życia oddział ►Ligi Katolickiej w Załężu. W 1927 zorganizował zjazd Towarzystw Robotników Katolickich p.w. św. Józefa w diecezji śląskiej; w 1928 przekształcił się w ►Katolickie Towarzystwo Robotników; od II 1929 działał pod nazwą ►Dom Katolickich Robotników, a od III 1929 jako ►Stowarzyszenie Mężów Katolickich. Działacze: ►Stefan Giebel, ►Piotr Zagórnik.
APK, zesp. Urząd Wojewódzki Śląski, sygn 809; „Dziennik Śląski” 1900, nr 231; „Polak” 1908, nr 23 i 1919, nr 2, 47; „Gazeta Ludowa” 1912, nr 93; „Gość Niedzielny” 1926, nr 9; „Górnoślązak” 1920, nr 180; „Polonia” 1928, nr 287.

ZWIĄZEK PEOWIAKÓW W ZAŁĘSKIEJ HAŁDZIE, założony w 1935 roku, prezes Antoni ►Zagórski, siedziba w ►Szkole Podstawowej nr 25.
„Polska Zachodnia” 1936, nr 277.

ZWIĄZEK POLSKICH RESTAURATORÓW FILIA ZAŁĘŻE, 32 członków (1930), prezes Franciszek ►Długiewicz.
„Goniec Śląski” 1930, nr 26.

ZWIĄZEK POWSTAŃCÓW ŚLĄSKICH ODDZIAŁ MIEJSCOWY NA KOLONII IGNACEGO MOŚCICKIEGO, zał. 28 XII 1928 z inicjatywy Wilhelma Wepsa, który został jego pierwszym prezesem. Następnie funkcję tę pełnili m.in. Jasiński, ►Paweł Jacek. Działaczami byli: Ludwik Janeczek „Jagiellończyk”, Józef Biegański (sekretarz), Dominik Neumann (zastępca prezesa), Jan Rejmann (skarbnik). Podlegały mu: Towarzystwo Ogródków Działkowych i Przydomowych (zob. ►Świt), Oddział Młodzieży Powstańczej nr 50. Współpracował z Grupą Toszecko-Gliwicką Związku Powstańców Śląskich, do 1934 ze ►Szkołą Podstawową nr 24 w Załężu; w 1929 był inicjatorem powstania biblioteki osiedlowej. W 1928 skupiał 95 członków, w 1934 – 53. Odpowiednikiem żeńskim organizacji było ►Stowarzyszenie Rodzina Powstańcza.
APK, zesp. Urząd Wojewódzki Śląski, sygn. 851; „Polska Zachodnia” 1929, nr 5; A. Steuer: Kolonia imienia Ignacego Mościckiego w Katowicach-Załężu (1927–1939). W: „Kronika Katowic”. T. 8. Katowice 1999.

ZWIĄZEK POWSTAŃCÓW ŚLĄSKICH W ZAŁĘŻU, organizacja paramilitarna i kombatancka, powstała w wyniku rozłamu w ►Narodowym Związku Byłych Powstańców i Żołnierzy (1927); z siedzibą przy ulicy Wojciechowskiego 188 (zob. ul. ►Gliwicka); dzieliła się na dwie grupy: uchodźczą i miejscową; z inicjatywy organizacji powstały Oddziały Młodzieży Powstańczej (zob. ►Oddział Młodzieży Powstańczej Załęże; ►Oddział Młodzieży Powstańczej Załęska Hałda, ►Oddział Młodzieży Powstańczej na Kolonii im. Ignacego Mościckiego); zbiórki odbywały się w ►Gminy siedzibie, w lokalach ►U Christa, Spyry, przy ul. Mickiewicza 138 (zob. ul. ►Gliwicka); uczestnik gminnych ►Świąt WF i PW; należał do pierwszego katowickiego batalionu ZPŚl; prezes: Biskup, od 1931 roku zastępcą, a od 1933 prezesem był Paweł ►Reguła, sekretarz: Proksza, działacze: Franciszek ►Długiewicz; Franciszek ►Zegrodnik, Józef ►Oleś. W 1929 na pierwszej liście odznaczonych Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi znaleźli się: Franciszek Budka, Józef Głomb, Jan Janda, Antoni Janus, Franciszek Jaworski, Michał Kuczera, Jan Koj, Leopold Kowalik, Jan ►Kumor, Józef Łabus, Józef Myszor, Józef Mamok, Franciszek Mrówka, Jan Nawrot, Maksymilian Polczyk, Paweł Szynol, Maksymilian Szuster, Tomasz Stanek, Jan Szmajduch, Józef Wójcik. W 1927 i 1931 roku związek prowadził kwestę na rzecz sierot i wdów po powstańcach śląskich, w 1929 roku uzbierał 265 zł, którymi obdarowano 19 wdów, w 1931 do najaktywniej zbierających należeli: Leopold Kowalik i Franciszek Proksza
APK, Dyrekcja Policji Katowic, sygn. 370, Urząd Wojewódzki Śląski sygn. 809; „Goniec Śląski” 1926, nr 196, „Polska Zachodnia” 1926, nr 13; 1927, nr 243.

ZWIĄZEK REZERWISTÓW W ZAŁĘŻU, współorganizator obchodów 10-lecia organizacji na szczeblu miejskim – 4 VII 1938 u ►Botora; działacz: ►Wilhelm Gajdzik.
„Polska Zachodnia” 1938, nr 138.

ZWIĄZEK STRZELECKI ZAŁĘSKA HAŁDA, prosanacyjna organizacja paramilitarna, pierwsze wzmianki o niej pochodzą z 1928 roku; ok. 1935 utworzyła KS ►Strzelec; siedziba związku (świetlica organizacyjna) znajdowała się w ►Szkole Podstawowej nr 25 im. K. Damrota; z.s. cieszył się poparciem kierownika szkoły Antoniego ►Zagórskiego; skonfliktowany był natomiast z miejscowym oddziałem ►Związku Powstańców Śląskich (spór został załagodzony w połowie lat 30.); z.s. odegrał pionierską rolę w popularyzacji zapasów w stylu wolnym na terenie Katowic; po 1935 roku powstała świetlica (w okresie okupacji hitlerowskiej służyła za kaplicę) w ►Parafii św. Cyryla i Metodego w Załęskiej Hałdzie; działacze: W. Tasarek, M. Góralczyk, F. Góralczyk, w 1939 prezesem był Jan Szmigiel.
Kronika Szkoły Podstawowej nr 25, cz.2; „Polska Zachodnia” 1928, nr 24.

ZWIĄZEK STRZELECKI ZAŁĘŻE, zał. ok. 1924 (przewodniczący Wilhelm Blacha) jako organizacja bojowa PPS, przewodniczącym był Wilhelm Blacha. Po zmianie ideologii reaktywowany w 1929 i wtórnie 29 III 1931 w sali ►Kobica jako organizacja paramilitarna. W IV 1931 skupiał 40 członków. Funkcje prezesa pełnili Piotr Kalański, ►Paweł Weps, sekretarzem byli Emil Król, Władysław Nobis, skarbnikiem Dominik Chrobok, a komendantem Dominik Chwołka. Siedziba mieściła się w Domu Młodzieżowym przy ul. S. Wojciechowskiego (ob. ►ul. Gliwicka); a świetlica, otwarta 29 IV 19434, funkcjonowała przy ►Szkole Podstawowej nr 23. Od 1935 prowadził Klub Sportowy ►„Strzelec” Załęże; w 1936 dał początek Kołu Związku Strzeleckiego na ►kolonii I. Mościckiego (inż. Paweł Talaga).
„Gazeta Robotnicza” 1924, nr 274, 299; „Polska Zachodnia” 1931, nr 90; 1934, nr 118.

ZWIĄZEK TOWARZYSTW POLSKICH W ZAŁĘSKIEJ HAŁDZIE, centrala polskiej organizacji w ►Załęskiej Hałdzie (obszarze); założona 10 lutego 1935 roku; prezes: Augustyn Kania, sekretarz Franciszek Piech, skarbnik Robert ►Oleś, siedziba w lokalu Karola ►Mroncza.

ZWIĄZEK WOJACKI W ZAŁĘŻU, zał. XI 1918, pierwsza legalna polska organizacja niepodległościowa skupiajaca byłych żołnierzy; funkcję komendanta sprawował ►Wiktor Baranek. Działała na podstawie statutu, a członkowie płacili składki.
APK, zesp. Śląski Instytut Naukowy, sygn. 208 II.

ZWIĄZEK ZAWODOWY STRAŻAKÓW KOPALNI KLEOFAS, założony w 1928 roku, w 1938 prezesem był Robert Neumann; członkowie zarządu (m.in.): Stefan Mielcarski, Ignacy Mamlas.
„Polonia” 1938, nr 4764.

ZWIĄZKI INWALIDZKIE: ►Związek Inwalidów Wojennych, ►Związek Inwalidów, Wdów i Sierot.

ZWINKA Teodor (14 XII 1919, Załęże – ok. 1944); harcerz, członek ►Pierwszej Drużyny Harcerskiej im. Bolesława Chrobrego, obrońca Katowic, wcielony do Wehrmachtu, w 1944 roku za dezercję skazany na służbę w karnej kompanii.
Lista poległych w latach 19391945 katowickich harcerek i harcerzy. Katowice 1984.

ZZP, zob. ►Zjednoczenie Zawodowe Polskie

 


LEKSYKON ZAŁĘSKI

WSTĘP

Leksykon załęski ma charakter popularny, będzie zawierać minimum 1500 haseł ujmujących okres od czasów zamierzchłych do współczesności. Granice terytorialne powstającego dzieła wyznaczają granice historyczne Załęża, różniące się od współczesnych. Dlatego wśród haseł uwzględniono struktury administracji terenowej, w obrębie których funkcjonowała miejscowość (dotyczące takich jednostek terytorialnych, jak: księstwo cieszyńskie, księstwo raciborskie, majorat mysłowicki, powiat bytomski i powiat katowicki), a także struktury administracji kościelnej (dekanaty), do których miejscowości należały.

W hasłach poruszono tematy: biograficzne, topograficzne, topograficzno-historyczne, historyczne, gospodarcze, wyznaniowe, kulturalno-oświatowe, omówiono zabytki i pomniki, struktury lecznictwa i kultury fizycznej, parę haseł poświęcono kulturze ludowej.

Notki biograficzne dotyczą wyłącznie osób nieżyjących, pochodzących z terenów historycznego Załęża, a także tam zamieszkałych bądź działających, rozsławiających je poza ich granicami, o ile o ich działalności zachowały się ślady w źródłach lub dostępnych opracowaniach. Było to jedyne kryterium, jakie zastosowano, stąd w leksykonie znalazły się osoby o różnych opcjach narodowych i różnych orientacjach politycznych (m.in. działacze lewicowi, przedstawiciele duchowieństwa, osoby konsekrowane, właściciele Załęża, działacze samorządowi, powstańcy śląscy, sportowcy, nauczyciele, przedstawiciele świata kultury, dyrektorzy zakładów pracy).

Ważną część leksykonu stanowią hasła topograficzne – zarówno z topografii urzędowej (dotyczą większości ulic Załęża i Załęskiej Hałdy, nazw osiedli i kolonii, miejsc historycznych), jak i z onomastyki ludowej. Pewna grupa haseł dotyczy wydarzeń historycznych, ich wpływu na dzieje Załęża (np. działalności Armii Radzieckiej w styczniu 1945, II wojny światowej, struktur ruchu oporu podczas okupacji, I wojny światowej, powstań śląskich, plebiscytu górnośląskiego, wojny trzydziestoletniej, wojen saskich, wielkiego kryzysu gospodarczego).

Duża grupa haseł dotyczy jednostek gospodarczych. W tej grupie znajdują się wszystkie kopalnie z szybami i polami górniczymi, huty, kuźnica i inne jednostki gospodarcze różnych branż. Pewna grupa haseł odnosi się do rzemiosła, usług i handlu – obejmuje opracowania dotyczące nazw branżowych (np. fryzjerstwo, kowalstwo, piekarstwo), rzemieślników wykonujących wybrane zawody (np. budowlańcy, piekarze, stolarze), a także niektórych hurtowni, sklepów i mających długoletnie tradycje restauracji. Nie pominięto również haseł związanych z rolnictwem (np. hodowla bydła, drobiu, koni, trzody oraz uprawa roślin użytkowych, ziemniaków i żyta).

Starając się uwzględnić wszystkie aspekty dziejów Załęża, opracowano też hasła związane z życiem parafialnym realizowanym w 3 istniejących kościołach (parafie, związki i stowarzyszenia kościelne, obiekty sakralne), edukacją przedszkolną, szkolną i pozaszkolną, lecznictwem (szpitale, ważniejsze przychodnie, apteki), kulturą fizyczną i turystyką (struktury i kluby sportowe).

Przy opracowaniu leksykonu korzystano z archiwaliów Archiwum Państwowego w Katowicach i jego oddziałów w Pszczynie i Gliwicach, Archiwum Miejskiego w Katowicach, Archiwum Kurii Archidiecezjalnej w Katowicach oraz zgromadzonych w Muzeum Historii Katowic, a także informacji zamieszczanych w prasie historycznej i współczesnej, okolicznościowych wydawnictwach jubileuszowych oraz literaturze naukowej i popularnonaukowej.

Antoni Steuer

autor koncepcji opracowania i treści haseł


 


wspolczesne-granice-zaleza

Współczesne granice Załęża